Tweet
CHIẾN THẮNG TRẬN ĐỐNG ĐA
(Gò Đống Đa, Hà Nội)
Tình Hoài Hương.
*
Ngày 17-12-1788, biết tin quân Thanh tiến chiếm Thăng Long xong, quân Tây Sơn ở Bắc Hà rút về Tam Điệp. Nơi ấy gọi là “Kẽm Đó” – Biện Sơn, có những chướng ngại thiên nhiên khá tốt, như tuyến đường thiên lý qua đèo Tam Điệp, đường thủy qua cửa biển Thần Phù, đường giao thông thủy bộ từ Thăng Long vào Nam, đường thượng đạo qua Phố Cát. Cộng với Tam
Điệp là một dãy núi đá vôi nằm giữa Thanh Hóa – Ninh Bình.
Phía dưới ăn ra sát biển, phía trên nối liền với núi rừng Hòa Bình, các khu vực trên đều phải đi qua những dãy núi hùng vĩ. Lợi dụng địa hình thuận tiện ấy, quân Tây Sơn liền xây dựng chiến tuyến, thành, lũy, lập địa bàn chắc chắn kiên cố vững chãi mà phòng ngự, chuẩn bị cho đại quân sẽ làm một cuộc phản công.
1. Thống soái Lưỡng Quảng Tôn Sĩ Nghị kéo đại quân vượt qua sông Nhị, tiến vào đánh phá và chiếm đóng kinh thành Thăng Long, xâm chiếm đất Bắc Hà tương đối dễ dàng. Vì vậy Tôn Sĩ Nghị dương dương tự mãn và tỏ ra chủ quan, khinh địch. Nghị ngạo nghễ vỗ ngực tuyên bố:
- “Sắp hết năm, đại quân ta xa xôi tới đây cần nghỉ ngơi, không đánh vội. Giặc gầy mà ta đang béo, hãy để chúng tự ý đến đây nộp thịt. Ta cho quân sĩ nghỉ ngơi chuẩn bị ăn Tết Nguyên Đán xong, ta sẽ tiến quân vô sào huyệt giặc, bắt sống Nguyễn Huệ chẳng mấy hồi.”
(sách “Hoàng Lê nhất thống chí” ghi).
Nói xong Tôn Sĩ Nghị cho quân lính mặc sức kéo nhau đi nghênh ngang làm điều phi pháp như một lũ thảo khấu rừng rú. Binh
lính Thanh công khai áp bức, cướp giật của cải dân, giết người Việt, hãm hiếp phụ nữ, không kiêng kỵ bất cứ điều gì. Cùng lúc đó, Lê Chiêu Thống và đồng bọn quan viên thì luồn cúi, đê hèn bám theo gót chân bọn xâm lược Thanh trở về kinh thành. Dựa hơi bọn xâm lược Mãn Thanh, bọn vua quan bán nước ti tiện này đã lộ diện nguyên hình một lũ mãi quốc cầu vinh, chúng dã man trả thù những người chống đối chúng, và tìm cách vơ vét lương thực của dân lành khốn khổ.
Vì vậy dân chúng càng căm ghét bè lũ cướp nước và bán nước. Dân chúng Bắc Hà đã có sự suy nghĩ phân minh và quyết tâm đoàn kết hướng về quân Tây Sơn cùng chống ngoại xâm để bảo vệ chính mình và bảo vệ nền độc lập của đất nước. Dân Thăng Long phẫn uất than thở với nhau:
- “Nước Nam ta từ khi có đế, có vương đến nay, chưa thấy có ông vua nào luồn cúi và bè lũ đê hèn như thế”
(sách “Hoàng Lê nhất thống chí” ghi, trang 348).
2. Lúc trời còn mờ mờ tối vào sáng ngày mùng 5 tháng Giêng, khi đạo quân chủ lực của vua Quang Trungtiến đánh đồn Ngọc
Hồi, đồng thời vào giao điểm ấy, thì đạo quân của Đô đốc Đặng Văn Long cũng mở cuộc tiến công hết sức bất ngờ vô đồn Đống Đa trực thuộc trại Khương Thượng ở phía Bắc sông Tô Lịch. Trại đồn nầy tuy không kiên cố như đồn Ngọc Hồi, nhưng trại giữ một vai trò rất quan trọng không kém Ngọc Hồi là mấy, vì nó nằm sát kinh thành Thăng Long.
Nơi đây giặc Thanh cần làm trại phòng thủ để yểm trợ cho thành Thăng Long, nếu kinh thành có bất trắc hoặc gặp lâm nguy. Trận tiến công đồn Khương Thượng bắt đầu tại phía Bắc, ở khoảng giữa cầu Nhân Mục và sông Tô Lịch.
Trại giặc nằm trên con đường cái có tầm quan trọng từ Thanh Hóa ra Tam Điệp, đi qua Nho Quan (Ninh Bình), Chương Đức (Hà Tây), đi qua cầu Nhân Mục (Từ Liêm, Hà Nội), rồi đi vô cửa Ô Tây Nam của thành Thăng Long, khu Đống Đa, Hà Nội. Vua Quang Trung lập tức đưa quân tiến đánh Khương Thượng (Ðống Ða), do tướng nhà Thanh Sầm Nghi Ðống chỉ huy và trấn giữ, cùng toán quân Miêu 1.000 người của bọn Thanh.
3. Quân Thanh dựa vào ưu thế địa hình tự nhiên làng mạc xung quanh doanh trại khá kiên cố, nên chúng không xây công sự đắp chiến lũy. Tuy thế, quân Thanh muốn khống chế con đường cái Tam Điệp đi ra phía tây nam Thăng Long, nên chúng đã cấp tốc thành lập đồn Đống Đa, tập hợp một lực lượng nòng cốt, đề phòng cuộc tiến công của quân Tây Sơn.
Phía bắc trại Khương Thượng là một cánh đồng rộng, vốn là một gò đất lớn, cao, có lợi khi ta đứng trên cao có thể nhìn bao quát chung quanh, nhứt là có thể kiểm soát các đường vô Thăng Long. Quân Thanh còn lập đồn binh phụ ở Yên Quyết bên bờ sông Tô Lịch, nơi có vị trí án ngữ phía trước đồn Đống Đa.
Phía sau là đồn Nam Đồng. Ở giữa đồn Đống Đa và cửa ô thành Thăng Long, có đạo quân Điền Châu, Triều Châu rất đông của Sầm Nghi Đống, gồm khoảng vài vạn quân mà chúng gọi là “nghĩa dũng quân” (nhưng thực chất là thổ binh ô hợp, và dân phu phen bát nháo lộn xộn ở các công trường khai mỏ).
Đó là những quân lính mới mà Sầm Nghi Đống vừa vội tuyển mộ trên đường qua xâm lược nước Nam. Số quân Thanh đóng ở bờ phía Nam sông Phú Lương gồm ba ngàn người, do tổng binh Thượng Duy Thăng, phó tướng Hình Ðôn Hành, tham tướng Vương Tuyên và Thổ quan Ðiền Châu Sầm Nghi Ðống được lệnh bố trí để tiếp ứng đề đốc Hứa Thế Hanh khi cần thiết.
* * *
4/ Kế hoạch điều phối của vua Quang Trung:
Theo kế hoạch tiến quân của vua Quang Trung khi đạo quân chủ lực công phá đồn Ngọc Hồi, thì đạo quân của đô đốc Long liền bất ngờ tập kích, tiêu diệt đồn Đống Đa rồi mau chóng thọc sâu vô thành Thăng Long, uy hiếp đại bản doanh của Tôn Sĩ Nghị.
Do đó, mờ sáng ngày mùng 5, lúc đồn Đống Đa sắp bị tiêu diệt, đô đốc Đặng Văn Long mau lẹ đem đội kỵ binh Tây Sơn đi tiên phong, bất ngờ táo bạo lao thẳng về phía cung Tây Long thần tốc đánh thọc vô thành Thăng Long, một đòn trời giáng sấm sét lên đầu Tôn Sĩ Nghị.
Ngày mùng 5 Tết (30-1-1789) vua Quang Trung đã ra lệnh sẵn cho đạo Thủy quân, Hải-quân trong vịnh Bắc Việt của Đô đốc
Nguyễn Văn Tuyết đi theo đường sông, giờ X đánh vô các lực lượng quân Thanh canh giữ các đài trạm chứa lương thực, dọc từ Thăng Long lên đến Lạng Sơn.
Vua Quang Trung giao cho Đô đốc Đặng Tiến Đông chỉ huy đạo quân vu hồi, đánh thọc sâu vô đồn Đống Đa (vua Quang Trung sử dụng rất đúng tài năng và vị trí của Đô đốc Đặng Tiến Đông. (Ông Đông xuất thân trong một gia đình quý tộc. Cha, chú, bác, mấy đời đều đỗ đạt, làm quan to trong chính quyền Lê – Trịnh. Riêng ông Đông đã từng là một võ tướng trong quân đội chúa Trịnh).
Đạo quân của Đô đốc Long gồm Kỵ-binh và Tượng-binh tuy không nhiều, nhưng có sức cơ động thần kỳ mau lẹ đột phá
mạnh, trang bị nhiều hỏa hổ, đại bác đặt trên mình voi chiến, đạo quân này tiến về phía làng Nhân Mục đúng theo kế hoạch vua đã vạch ra. Quân Tây Sơn bí mật lập thế trận tiến công, họ mau chóng vượt qua mọi chướng ngại núi rừng, rồi vượt qua sông Tô Lịch sâu dài có chỗ nước chảy xiết. Họ là những đội quân dũng cảm phi thường khi họ áp sát vô đồn Đống Đa.
Cuộc tiến công bắt đầu khoảng cuối canh tư bằng khí thế áp đảo quân thù. Quân Tây Sơn với đội hình đã dàn trận sẵn, liền xông thẳng vô đồn trại của địch, đốt phá các doanh trại phía ngoài, đánh thọc vô sở chỉ huy địch. Họ chờ đợi sự chống cự của quân Thanh, nhưng chúng không sao đương đầu nổi sức tiến công chớp nhoáng mà ồ ạt mãnh liệt tuyệt luân của quân Tây Sơn. Các Kỵ binh, Tượng binh, Thủy binh của vua Quang Trung đồng loạt từ ba mặt kéo đến bao vây thành Thăng Long.
Chỉ trong chốc lát, số quân Thanh bị chết, bị thương đã lên đến nửa vạn người. Cùng lúc đó, xung quanh đồn trại của địch đột nhiên xuất hiện một hàng rào lửa dày đặc. Đó là “trận rồng lửa” (hỏa long trận) của cư dân các địa phương. Dân chúng đã từng chứng kiến sự tàn ác dã man của kẻ thù, nên họ quyết chí góp sức cùng đội quân Tây Sơn, nguyện một lòng đoàn kết nổi lên diệt giặc. Quân Tây Sơn và dân các làng xã quanh các vùng nầy, họ đã kín đáo bí mật phối hợp chặt chẽ, lấy rơm, các loại cây, loại nhựa dễ cháy bện thành hình những “con rồng” vừa đủ lớn, tẩm dầu, chờ giờ hành động.
Dân kín đáo cất giấu sẵn những con rồng lửa (hỏa long) trong mỗi nhà. Chờ đến ngày diệt đồn sẽ đem ra đốt cháy, tạo thành một màn lưới lửa bao vây khổng lồ mà thiêu hủy đồn giặc. Võ công oanh liệt của cư dân địa phương và quân Tây Sơn đã gắn liền với những chiến tích lẫy lừng vang dội đó. Quân địch choáng váng vì ngón đòn tiến công bất ngờ, vô cùng ngoạn mục của quân Tây Sơn.
Chưa dứt hết sự ngơ ngác ngạc nhiên nầy, chúng lại khiếp đảm trước bốn bề lửa đỏ trùng điệp bao vây cháy rực trời. Một lối đánh táo bạo phối hợp nhịp nhàng khác lạ mới mẻ chưa từng thấy trong lịch sử, cùng tiếng chiêng, trống, phèng la, tù-và inh ỏi, hợp lực với tiếng muôn dân reo hò vang dậy khắp nơi, khiến quân Thanh bàng hoàng kinh hãi. Các mũi tiến công của quân Tây Sơn lao vô chém giết quân Thanh thế mạnh như sóng thần ập tới lúc đêm tối, làm quân địch hoảng loạn, hãi hùng, chúng tự xô đẩy dẫm đạp lên nhau cố tháo chạy thoát thân.
Sầm Nghi Đống quá kinh hoảng, hắn phải bỏ doanh trại ngoài rút về Loa Sơn, nằm im chờ quân cứu viện tiếp ứng. Sầm Nghi Đống sửng sốt thấy quân binh lộn xộn, đồn trại mình tan vỡ quá mau chóng; quân binh nhà Thanh chống đỡ không nổi, bàng hoàng không sao phá được vòng vây mỗi lúc càng siết chặt.
Số quân binh còn trụ lại lúng túng ngẩn ngơ trước cảnh thế cùng lực kiệt, lại thêm lo âu mệt mỏi chờ hoài chờ mãi, mà quân cứu viện không hề tới tiếp ứng. Bọn chúng hoàn toàn tuyệt vọng, không còn chút ý chí chiến đấu.
Sau mấy giờ quyết chiến, đồn Đống Đa do quân Thanh đóng đã hoàn toàn bị diệt phá tan tành, nhanh gọn đến không ngờ. Quân lính địch bị tiêu diệt tại trận rất mau, một số quân địch chạy ra ngoài cũng bị quân Tây Sơn rượt đuổi theo chém giết, bắt sống hơn phân nửa.
Giặc Thanh tuy đánh cũng hăng nhưng bị giết quá nhiều, số quân còn lại ngày hôm sau đã buông giáo mác ra hàng. Ở trận
nầy Sầm Nghi Ðống bị chém đứt một cánh tay, ngã ngựa sau đó hắn đã thắt cổ chết ngay ở doanh trại chỉ huy. Những thân binh trung thành của hắn có một số cũng tự sát theo chủ tướng.
5. Quân Tây Sơn thừa thắng xông lên, tiến tới tiêu diệt đồn Yên Quyết, Nam Đồng. Sau đó mau chóng tràn vô cửa ô Tây Nam
của thành Thăng Long. Hàng vạn xác giặc phơi thây nằm ngổn ngang khắp chiến trường Khương Thượng, Thịnh Quang, Nam Đồng. Dân và quân Tây Sơn phải đi lượm xác giặc xếp từng đống cao, đắp đất thành mười hai gò đống to lớn, gọi là: “Kình-nghê kinh quán”, có nghĩa là gò đống nầy vùi xác quân giặc hung dữ, ví như loài cá kình, cá nghê ngoài biển cả.
Xác giặc đã chôn rải rác trên cánh đồng ngày đó còn nhiều vô số, không làm sao đếm cho xuể. Vì năm 1851, khi đào đất đắp đường, mở chợ, dân địa phương đã tìm thấy rất nhiều xương cốt. Họ thu lượm lại, đem chôn chung vô một hố sâu rất to, rồi đắp đất vun lên khá cao thành một cái gò, gọi là “gò thứ 13” gần với các gò ở khu ấp Thái Hà. Từ đó đã trở thành cái gò chung mang tên: “Gò Đống Đa”.
6. Tại đại bản doanh đóng ở cung Tây Long bên bờ sông Nhị, Tôn Sĩ Nghị và bộ chỉ huy quân Thanh còn đang lo lắng theo dõi chặt chẽ diễn biến của mặt trận phía nam, thì sáng hôm sau hắn càng sửng sốt bàng hoàng trước cuộc tiến công bất ngờ của quân Tây Sơn. Nhưng hắn vẫn chủ quan về sức mạnh của quân Thanh đã bành trướng khắp nơi, nhứt là hắn tự thị với đoàn quân binh từ đất nước của hắn đông gấp nhiều lần quân ta, dềnh dàng hùng mạnh hơn binh tướng của nước “nhược tiểu” nầy.
Cũng do quá ỷ y về tài phán đoán “đúng đắn như thần” của mình, nên Tôn Sĩ Nghị chỉ chú ý tập trung vào mặt trận phía nam hơn, sẵn sàng tung đạo quân chủ lực để chi viện cho đồn Ngọc Hồi khi cần thiết mà ra nông nỗi.
Sáng mùng 5 lúc canh tư, đột nhiên Tôn Sĩ Nghị nghe tiếng súng đùng đùng nổ chát chúa liên hồi ở phía tây nam thành Thăng Long, thì hắn vô cùng bàng hoàng kinh ngạc, không biết biến loạn xảy ra ở đâu quá gần mà nghe đinh tai nhức óc? Tôn Sĩ Nghị vội sai thám tử cấp tốc phi ngựa đi coi tình hình ra sao. Khoảng đầu canh năm, lính kỵ mã ở đồn Ngọc Hồi phi báo cho hắn biết:
- “Đồn Ngọc Hồi bị đánh dữ dội, chẳng còn”.
Tên tổng binh giặc bồn chồn bối rối, chưa kịp suy nghĩ nên điều quân đi tiếp ứng cho mặt trận phía nam ra sao, thì tên thám tử hắn vừa mới sai đi, đã tức tốc chạy trở về báo tin:
- “Đạo quân Điền Châu, Triều Châu đã tan vỡ, đồn Đống Đa vô cùng lâm nguy”.
Chưa kịp hoàn hồn sợ hãi vừa đứng bật dậy, liền đó hắn được tin:
- “Quân Tây Sơn đã ập vô cửa ô thành Thăng Long, khói lửa bốc lên đầy trời!”.
Cứ độ khoảng chốc lát mươi phút, lại có một kỵ binh tin cậy đem tin tức chẳng lành (của mặt trận phía nam), chạy về đại bản doanh báo cho Tôn Sĩ Nghị biết tin quá bất lợi, khiến hắn càng bấn loạn, nao núng âu lo. Sĩ Nghị kêu ca:
- Quân giặc ở đâu ra mà nhiều như thế !
Quân Thanh đã bị vây kín bốn mặt thành. Nghị ta đã hồn phi phách tán, ngựa không kịp đóng yên, người không kịp mặc giáp, hối hả dẫn bọn lính kỵ mã chuồn trước qua cầu phao, rồi nhằm hướng bắc mà chạy trối chết.
Cũng ngày hôm đó, cánh quân Vân – Quý chỉ có hơn 3.000 người đóng ở Sơn Tây của Ô Ðại Kinh (tướng nhà Thanh) kéo đến sông Phú Lương có ý muốn để tiếp cứu đồng bọn, thì chúng thất vọng thấy cầu nổi đã đứt chìm mất rồi, phía bên kia sông lửa cháy rực trời. Tiếng súng đã dứt, chứng tỏ cho Ô Đại Kinh biết: nếu phe ta không chết thì cũng ra đầu hàng. Họ Ô biết chắc rằng đại binh của mình đã thua. Chủ tướng Ô Đại Kinh và quân binh bàn nhau và không dám tham chiến. Chúng bèn vội vàng theo đường cũ tháo lui, chạy một mạch rút về nước.
Sau thời gian ấy, theo lời tâu của Tôn Sĩ Nghị với vua Càn Long, thì Nghị đổ tội cho vua Lê Chiêu Thống chưa đánh đã chạy, làm loạn nhân tâm, khiến cho quân binh nhà Thanh bị đại bại. Y nói:
- “Lê Duy Kỳ (Lê Chiêu Thống) nghe tin Nguyễn tặc (tức Nguyễn Huệ) đích thân đến đánh, mọi người thất kinh, hồn vía táng đởm. Tay bồng con thơ, Kỳ vội vàng dẫn mẹ vượt sông Phú Lương, chẳng kịp đem theo vợ. Dân chúng trông thấy tình cảnh đó, cũng hoảng hốt chạy tán loạn, tin đồn lan đến quân doanh bọn giặc hay biết nên chúng càng hăng tiết.”
* * *
Tình Hoài Hương.
Còn tiếp… (Mời đón đọc các bài khác về nhà Tây Sơn).
Tình Hoài Hương biên soạn bài viết được cô đọng về tiêu đề chính, dựa theo lịch sử Việt Nam, từ:
* Sách trong Bộ Giáo Dục VNCH.
* Việt Nam Sử Lược (Trần Trọng Kim).
* Nam Hải Dị Nhân (Phan Kế Bính).
* Đại Cương Lịch Sử Việt Nam (Nguyễn Khắc Thuần)
* Sử quán triều Nguyễn,
* Đại Nam thực lục.
* Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (Đào Duy Anh)
* Sách “Tây Sơn thực lục”.
* Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ...
* Đại Nam chính biên liệt truyện.
* Đại Việt Thông Sử
* Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục
* Notion d'Histoire d’ Annam, par Maybon et Russier.
* Abrégé de l’ Histoire d’ Annam, par Shreiner.
* L'Empire d' Annam, par Gosselin.
* L'insurrection de Gia Dinh, par J. Silvestre.
* * *
(Gò Đống Đa, Hà Nội)
Tình Hoài Hương.
*
Ngày 17-12-1788, biết tin quân Thanh tiến chiếm Thăng Long xong, quân Tây Sơn ở Bắc Hà rút về Tam Điệp. Nơi ấy gọi là “Kẽm Đó” – Biện Sơn, có những chướng ngại thiên nhiên khá tốt, như tuyến đường thiên lý qua đèo Tam Điệp, đường thủy qua cửa biển Thần Phù, đường giao thông thủy bộ từ Thăng Long vào Nam, đường thượng đạo qua Phố Cát. Cộng với Tam
Phía dưới ăn ra sát biển, phía trên nối liền với núi rừng Hòa Bình, các khu vực trên đều phải đi qua những dãy núi hùng vĩ. Lợi dụng địa hình thuận tiện ấy, quân Tây Sơn liền xây dựng chiến tuyến, thành, lũy, lập địa bàn chắc chắn kiên cố vững chãi mà phòng ngự, chuẩn bị cho đại quân sẽ làm một cuộc phản công.
1. Thống soái Lưỡng Quảng Tôn Sĩ Nghị kéo đại quân vượt qua sông Nhị, tiến vào đánh phá và chiếm đóng kinh thành Thăng Long, xâm chiếm đất Bắc Hà tương đối dễ dàng. Vì vậy Tôn Sĩ Nghị dương dương tự mãn và tỏ ra chủ quan, khinh địch. Nghị ngạo nghễ vỗ ngực tuyên bố:
- “Sắp hết năm, đại quân ta xa xôi tới đây cần nghỉ ngơi, không đánh vội. Giặc gầy mà ta đang béo, hãy để chúng tự ý đến đây nộp thịt. Ta cho quân sĩ nghỉ ngơi chuẩn bị ăn Tết Nguyên Đán xong, ta sẽ tiến quân vô sào huyệt giặc, bắt sống Nguyễn Huệ chẳng mấy hồi.”
(sách “Hoàng Lê nhất thống chí” ghi).
Nói xong Tôn Sĩ Nghị cho quân lính mặc sức kéo nhau đi nghênh ngang làm điều phi pháp như một lũ thảo khấu rừng rú. Binh
lính Thanh công khai áp bức, cướp giật của cải dân, giết người Việt, hãm hiếp phụ nữ, không kiêng kỵ bất cứ điều gì. Cùng lúc đó, Lê Chiêu Thống và đồng bọn quan viên thì luồn cúi, đê hèn bám theo gót chân bọn xâm lược Thanh trở về kinh thành. Dựa hơi bọn xâm lược Mãn Thanh, bọn vua quan bán nước ti tiện này đã lộ diện nguyên hình một lũ mãi quốc cầu vinh, chúng dã man trả thù những người chống đối chúng, và tìm cách vơ vét lương thực của dân lành khốn khổ.
Vì vậy dân chúng càng căm ghét bè lũ cướp nước và bán nước. Dân chúng Bắc Hà đã có sự suy nghĩ phân minh và quyết tâm đoàn kết hướng về quân Tây Sơn cùng chống ngoại xâm để bảo vệ chính mình và bảo vệ nền độc lập của đất nước. Dân Thăng Long phẫn uất than thở với nhau:
- “Nước Nam ta từ khi có đế, có vương đến nay, chưa thấy có ông vua nào luồn cúi và bè lũ đê hèn như thế”
(sách “Hoàng Lê nhất thống chí” ghi, trang 348).
2. Lúc trời còn mờ mờ tối vào sáng ngày mùng 5 tháng Giêng, khi đạo quân chủ lực của vua Quang Trungtiến đánh đồn Ngọc
Hồi, đồng thời vào giao điểm ấy, thì đạo quân của Đô đốc Đặng Văn Long cũng mở cuộc tiến công hết sức bất ngờ vô đồn Đống Đa trực thuộc trại Khương Thượng ở phía Bắc sông Tô Lịch. Trại đồn nầy tuy không kiên cố như đồn Ngọc Hồi, nhưng trại giữ một vai trò rất quan trọng không kém Ngọc Hồi là mấy, vì nó nằm sát kinh thành Thăng Long.
Nơi đây giặc Thanh cần làm trại phòng thủ để yểm trợ cho thành Thăng Long, nếu kinh thành có bất trắc hoặc gặp lâm nguy. Trận tiến công đồn Khương Thượng bắt đầu tại phía Bắc, ở khoảng giữa cầu Nhân Mục và sông Tô Lịch.
Trại giặc nằm trên con đường cái có tầm quan trọng từ Thanh Hóa ra Tam Điệp, đi qua Nho Quan (Ninh Bình), Chương Đức (Hà Tây), đi qua cầu Nhân Mục (Từ Liêm, Hà Nội), rồi đi vô cửa Ô Tây Nam của thành Thăng Long, khu Đống Đa, Hà Nội. Vua Quang Trung lập tức đưa quân tiến đánh Khương Thượng (Ðống Ða), do tướng nhà Thanh Sầm Nghi Ðống chỉ huy và trấn giữ, cùng toán quân Miêu 1.000 người của bọn Thanh.
3. Quân Thanh dựa vào ưu thế địa hình tự nhiên làng mạc xung quanh doanh trại khá kiên cố, nên chúng không xây công sự đắp chiến lũy. Tuy thế, quân Thanh muốn khống chế con đường cái Tam Điệp đi ra phía tây nam Thăng Long, nên chúng đã cấp tốc thành lập đồn Đống Đa, tập hợp một lực lượng nòng cốt, đề phòng cuộc tiến công của quân Tây Sơn.
Phía bắc trại Khương Thượng là một cánh đồng rộng, vốn là một gò đất lớn, cao, có lợi khi ta đứng trên cao có thể nhìn bao quát chung quanh, nhứt là có thể kiểm soát các đường vô Thăng Long. Quân Thanh còn lập đồn binh phụ ở Yên Quyết bên bờ sông Tô Lịch, nơi có vị trí án ngữ phía trước đồn Đống Đa.
Phía sau là đồn Nam Đồng. Ở giữa đồn Đống Đa và cửa ô thành Thăng Long, có đạo quân Điền Châu, Triều Châu rất đông của Sầm Nghi Đống, gồm khoảng vài vạn quân mà chúng gọi là “nghĩa dũng quân” (nhưng thực chất là thổ binh ô hợp, và dân phu phen bát nháo lộn xộn ở các công trường khai mỏ).
Đó là những quân lính mới mà Sầm Nghi Đống vừa vội tuyển mộ trên đường qua xâm lược nước Nam. Số quân Thanh đóng ở bờ phía Nam sông Phú Lương gồm ba ngàn người, do tổng binh Thượng Duy Thăng, phó tướng Hình Ðôn Hành, tham tướng Vương Tuyên và Thổ quan Ðiền Châu Sầm Nghi Ðống được lệnh bố trí để tiếp ứng đề đốc Hứa Thế Hanh khi cần thiết.
* * *
4/ Kế hoạch điều phối của vua Quang Trung:
Theo kế hoạch tiến quân của vua Quang Trung khi đạo quân chủ lực công phá đồn Ngọc Hồi, thì đạo quân của đô đốc Long liền bất ngờ tập kích, tiêu diệt đồn Đống Đa rồi mau chóng thọc sâu vô thành Thăng Long, uy hiếp đại bản doanh của Tôn Sĩ Nghị.
Do đó, mờ sáng ngày mùng 5, lúc đồn Đống Đa sắp bị tiêu diệt, đô đốc Đặng Văn Long mau lẹ đem đội kỵ binh Tây Sơn đi tiên phong, bất ngờ táo bạo lao thẳng về phía cung Tây Long thần tốc đánh thọc vô thành Thăng Long, một đòn trời giáng sấm sét lên đầu Tôn Sĩ Nghị.
Ngày mùng 5 Tết (30-1-1789) vua Quang Trung đã ra lệnh sẵn cho đạo Thủy quân, Hải-quân trong vịnh Bắc Việt của Đô đốc
Nguyễn Văn Tuyết đi theo đường sông, giờ X đánh vô các lực lượng quân Thanh canh giữ các đài trạm chứa lương thực, dọc từ Thăng Long lên đến Lạng Sơn.
Vua Quang Trung giao cho Đô đốc Đặng Tiến Đông chỉ huy đạo quân vu hồi, đánh thọc sâu vô đồn Đống Đa (vua Quang Trung sử dụng rất đúng tài năng và vị trí của Đô đốc Đặng Tiến Đông. (Ông Đông xuất thân trong một gia đình quý tộc. Cha, chú, bác, mấy đời đều đỗ đạt, làm quan to trong chính quyền Lê – Trịnh. Riêng ông Đông đã từng là một võ tướng trong quân đội chúa Trịnh).
Đạo quân của Đô đốc Long gồm Kỵ-binh và Tượng-binh tuy không nhiều, nhưng có sức cơ động thần kỳ mau lẹ đột phá
mạnh, trang bị nhiều hỏa hổ, đại bác đặt trên mình voi chiến, đạo quân này tiến về phía làng Nhân Mục đúng theo kế hoạch vua đã vạch ra. Quân Tây Sơn bí mật lập thế trận tiến công, họ mau chóng vượt qua mọi chướng ngại núi rừng, rồi vượt qua sông Tô Lịch sâu dài có chỗ nước chảy xiết. Họ là những đội quân dũng cảm phi thường khi họ áp sát vô đồn Đống Đa.
Cuộc tiến công bắt đầu khoảng cuối canh tư bằng khí thế áp đảo quân thù. Quân Tây Sơn với đội hình đã dàn trận sẵn, liền xông thẳng vô đồn trại của địch, đốt phá các doanh trại phía ngoài, đánh thọc vô sở chỉ huy địch. Họ chờ đợi sự chống cự của quân Thanh, nhưng chúng không sao đương đầu nổi sức tiến công chớp nhoáng mà ồ ạt mãnh liệt tuyệt luân của quân Tây Sơn. Các Kỵ binh, Tượng binh, Thủy binh của vua Quang Trung đồng loạt từ ba mặt kéo đến bao vây thành Thăng Long.
Chỉ trong chốc lát, số quân Thanh bị chết, bị thương đã lên đến nửa vạn người. Cùng lúc đó, xung quanh đồn trại của địch đột nhiên xuất hiện một hàng rào lửa dày đặc. Đó là “trận rồng lửa” (hỏa long trận) của cư dân các địa phương. Dân chúng đã từng chứng kiến sự tàn ác dã man của kẻ thù, nên họ quyết chí góp sức cùng đội quân Tây Sơn, nguyện một lòng đoàn kết nổi lên diệt giặc. Quân Tây Sơn và dân các làng xã quanh các vùng nầy, họ đã kín đáo bí mật phối hợp chặt chẽ, lấy rơm, các loại cây, loại nhựa dễ cháy bện thành hình những “con rồng” vừa đủ lớn, tẩm dầu, chờ giờ hành động.
Dân kín đáo cất giấu sẵn những con rồng lửa (hỏa long) trong mỗi nhà. Chờ đến ngày diệt đồn sẽ đem ra đốt cháy, tạo thành một màn lưới lửa bao vây khổng lồ mà thiêu hủy đồn giặc. Võ công oanh liệt của cư dân địa phương và quân Tây Sơn đã gắn liền với những chiến tích lẫy lừng vang dội đó. Quân địch choáng váng vì ngón đòn tiến công bất ngờ, vô cùng ngoạn mục của quân Tây Sơn.
Chưa dứt hết sự ngơ ngác ngạc nhiên nầy, chúng lại khiếp đảm trước bốn bề lửa đỏ trùng điệp bao vây cháy rực trời. Một lối đánh táo bạo phối hợp nhịp nhàng khác lạ mới mẻ chưa từng thấy trong lịch sử, cùng tiếng chiêng, trống, phèng la, tù-và inh ỏi, hợp lực với tiếng muôn dân reo hò vang dậy khắp nơi, khiến quân Thanh bàng hoàng kinh hãi. Các mũi tiến công của quân Tây Sơn lao vô chém giết quân Thanh thế mạnh như sóng thần ập tới lúc đêm tối, làm quân địch hoảng loạn, hãi hùng, chúng tự xô đẩy dẫm đạp lên nhau cố tháo chạy thoát thân.
Sầm Nghi Đống quá kinh hoảng, hắn phải bỏ doanh trại ngoài rút về Loa Sơn, nằm im chờ quân cứu viện tiếp ứng. Sầm Nghi Đống sửng sốt thấy quân binh lộn xộn, đồn trại mình tan vỡ quá mau chóng; quân binh nhà Thanh chống đỡ không nổi, bàng hoàng không sao phá được vòng vây mỗi lúc càng siết chặt.
Số quân binh còn trụ lại lúng túng ngẩn ngơ trước cảnh thế cùng lực kiệt, lại thêm lo âu mệt mỏi chờ hoài chờ mãi, mà quân cứu viện không hề tới tiếp ứng. Bọn chúng hoàn toàn tuyệt vọng, không còn chút ý chí chiến đấu.
Sau mấy giờ quyết chiến, đồn Đống Đa do quân Thanh đóng đã hoàn toàn bị diệt phá tan tành, nhanh gọn đến không ngờ. Quân lính địch bị tiêu diệt tại trận rất mau, một số quân địch chạy ra ngoài cũng bị quân Tây Sơn rượt đuổi theo chém giết, bắt sống hơn phân nửa.
Giặc Thanh tuy đánh cũng hăng nhưng bị giết quá nhiều, số quân còn lại ngày hôm sau đã buông giáo mác ra hàng. Ở trận
nầy Sầm Nghi Ðống bị chém đứt một cánh tay, ngã ngựa sau đó hắn đã thắt cổ chết ngay ở doanh trại chỉ huy. Những thân binh trung thành của hắn có một số cũng tự sát theo chủ tướng.
5. Quân Tây Sơn thừa thắng xông lên, tiến tới tiêu diệt đồn Yên Quyết, Nam Đồng. Sau đó mau chóng tràn vô cửa ô Tây Nam
của thành Thăng Long. Hàng vạn xác giặc phơi thây nằm ngổn ngang khắp chiến trường Khương Thượng, Thịnh Quang, Nam Đồng. Dân và quân Tây Sơn phải đi lượm xác giặc xếp từng đống cao, đắp đất thành mười hai gò đống to lớn, gọi là: “Kình-nghê kinh quán”, có nghĩa là gò đống nầy vùi xác quân giặc hung dữ, ví như loài cá kình, cá nghê ngoài biển cả.
Xác giặc đã chôn rải rác trên cánh đồng ngày đó còn nhiều vô số, không làm sao đếm cho xuể. Vì năm 1851, khi đào đất đắp đường, mở chợ, dân địa phương đã tìm thấy rất nhiều xương cốt. Họ thu lượm lại, đem chôn chung vô một hố sâu rất to, rồi đắp đất vun lên khá cao thành một cái gò, gọi là “gò thứ 13” gần với các gò ở khu ấp Thái Hà. Từ đó đã trở thành cái gò chung mang tên: “Gò Đống Đa”.
6. Tại đại bản doanh đóng ở cung Tây Long bên bờ sông Nhị, Tôn Sĩ Nghị và bộ chỉ huy quân Thanh còn đang lo lắng theo dõi chặt chẽ diễn biến của mặt trận phía nam, thì sáng hôm sau hắn càng sửng sốt bàng hoàng trước cuộc tiến công bất ngờ của quân Tây Sơn. Nhưng hắn vẫn chủ quan về sức mạnh của quân Thanh đã bành trướng khắp nơi, nhứt là hắn tự thị với đoàn quân binh từ đất nước của hắn đông gấp nhiều lần quân ta, dềnh dàng hùng mạnh hơn binh tướng của nước “nhược tiểu” nầy.
Cũng do quá ỷ y về tài phán đoán “đúng đắn như thần” của mình, nên Tôn Sĩ Nghị chỉ chú ý tập trung vào mặt trận phía nam hơn, sẵn sàng tung đạo quân chủ lực để chi viện cho đồn Ngọc Hồi khi cần thiết mà ra nông nỗi.
Sáng mùng 5 lúc canh tư, đột nhiên Tôn Sĩ Nghị nghe tiếng súng đùng đùng nổ chát chúa liên hồi ở phía tây nam thành Thăng Long, thì hắn vô cùng bàng hoàng kinh ngạc, không biết biến loạn xảy ra ở đâu quá gần mà nghe đinh tai nhức óc? Tôn Sĩ Nghị vội sai thám tử cấp tốc phi ngựa đi coi tình hình ra sao. Khoảng đầu canh năm, lính kỵ mã ở đồn Ngọc Hồi phi báo cho hắn biết:
- “Đồn Ngọc Hồi bị đánh dữ dội, chẳng còn”.
Tên tổng binh giặc bồn chồn bối rối, chưa kịp suy nghĩ nên điều quân đi tiếp ứng cho mặt trận phía nam ra sao, thì tên thám tử hắn vừa mới sai đi, đã tức tốc chạy trở về báo tin:
- “Đạo quân Điền Châu, Triều Châu đã tan vỡ, đồn Đống Đa vô cùng lâm nguy”.
Chưa kịp hoàn hồn sợ hãi vừa đứng bật dậy, liền đó hắn được tin:
- “Quân Tây Sơn đã ập vô cửa ô thành Thăng Long, khói lửa bốc lên đầy trời!”.
Cứ độ khoảng chốc lát mươi phút, lại có một kỵ binh tin cậy đem tin tức chẳng lành (của mặt trận phía nam), chạy về đại bản doanh báo cho Tôn Sĩ Nghị biết tin quá bất lợi, khiến hắn càng bấn loạn, nao núng âu lo. Sĩ Nghị kêu ca:
- Quân giặc ở đâu ra mà nhiều như thế !
Quân Thanh đã bị vây kín bốn mặt thành. Nghị ta đã hồn phi phách tán, ngựa không kịp đóng yên, người không kịp mặc giáp, hối hả dẫn bọn lính kỵ mã chuồn trước qua cầu phao, rồi nhằm hướng bắc mà chạy trối chết.
Cũng ngày hôm đó, cánh quân Vân – Quý chỉ có hơn 3.000 người đóng ở Sơn Tây của Ô Ðại Kinh (tướng nhà Thanh) kéo đến sông Phú Lương có ý muốn để tiếp cứu đồng bọn, thì chúng thất vọng thấy cầu nổi đã đứt chìm mất rồi, phía bên kia sông lửa cháy rực trời. Tiếng súng đã dứt, chứng tỏ cho Ô Đại Kinh biết: nếu phe ta không chết thì cũng ra đầu hàng. Họ Ô biết chắc rằng đại binh của mình đã thua. Chủ tướng Ô Đại Kinh và quân binh bàn nhau và không dám tham chiến. Chúng bèn vội vàng theo đường cũ tháo lui, chạy một mạch rút về nước.
Sau thời gian ấy, theo lời tâu của Tôn Sĩ Nghị với vua Càn Long, thì Nghị đổ tội cho vua Lê Chiêu Thống chưa đánh đã chạy, làm loạn nhân tâm, khiến cho quân binh nhà Thanh bị đại bại. Y nói:
- “Lê Duy Kỳ (Lê Chiêu Thống) nghe tin Nguyễn tặc (tức Nguyễn Huệ) đích thân đến đánh, mọi người thất kinh, hồn vía táng đởm. Tay bồng con thơ, Kỳ vội vàng dẫn mẹ vượt sông Phú Lương, chẳng kịp đem theo vợ. Dân chúng trông thấy tình cảnh đó, cũng hoảng hốt chạy tán loạn, tin đồn lan đến quân doanh bọn giặc hay biết nên chúng càng hăng tiết.”
* * *
Tình Hoài Hương.
Còn tiếp… (Mời đón đọc các bài khác về nhà Tây Sơn).
Tình Hoài Hương biên soạn bài viết được cô đọng về tiêu đề chính, dựa theo lịch sử Việt Nam, từ:
* Sách trong Bộ Giáo Dục VNCH.
* Việt Nam Sử Lược (Trần Trọng Kim).
* Nam Hải Dị Nhân (Phan Kế Bính).
* Đại Cương Lịch Sử Việt Nam (Nguyễn Khắc Thuần)
* Sử quán triều Nguyễn,
* Đại Nam thực lục.
* Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (Đào Duy Anh)
* Sách “Tây Sơn thực lục”.
* Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ...
* Đại Nam chính biên liệt truyện.
* Đại Việt Thông Sử
* Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục
* Notion d'Histoire d’ Annam, par Maybon et Russier.
* Abrégé de l’ Histoire d’ Annam, par Shreiner.
* L'Empire d' Annam, par Gosselin.
* L'insurrection de Gia Dinh, par J. Silvestre.
* * *