Cuốn
video tape ca nhạc ấy cũng chẳng có gì đặc biệt lắm, thế nhưng có một đoạn phim ngắn không tới một phút, giới thiệu một trong những tình khúc của ĐC-TL, cứ làm tôi nhớ mãi. Một người ngồi trong căn phòng mờ mờ tối, chậm chạp đứng dậy, chậm chạp bước những bước nặng nhọc về phía cửa, chậm chạp đặt nhẹ bàn tay lên nắm cửa. Cánh cửa từ từ mở ra, chút ánh sáng lùa vào. Một vòm trời, một chiếc lá rơi. Không gian ấy không rõ là buổi sáng hay buổi chiều. Người đàn ông đứng quay lưng, không nhìn rõ mặt. Người ấy là ông Đoàn Chuẩn. Bài hát được giới thiệu là “Gửi gió cho mây ngàn bay”.
Với bao tà áo xanh, đây mùa thu…
Câu nhạc đầu nghe như bàn tay kéo nhẹ tấm màn cửa mở ra khung trời bát ngát màu xanh, bát ngát mùa thu. Mùa thu của ĐC-TL.
Trước và sau ĐC-TL cũng đã có nhiều nhạc sĩ viết về mùa thu, và có nhiều ca khúc khá hay về mùa thu nữa, thế nhưng mùa thu trong nhạc ĐC-TL vẫn như có khí hậu riêng, không gian riêng, khiến người nghe nhận ra những khác biệt. Mùa thu ấy không chỉ thật đẹp, thật quyến rũ, mà còn là mùa thu của những chuyện tình
“yêu một sớm / nhớ nhau bao mùa thu”…
Thực ra, đâu phải chỉ có mùa thu, trong nhạc ĐC-TL ta nghe cả bốn mùa. Qua những lời nhạc trữ tình, ta như nghe được những đổi thay của thời tiết, của khí hậu từng mùa. Những mùa màng của đất trời, hay mùa màng của tình yêu, hay mùa màng của đời người. Thế nhưng nhiều nhất vẫn cứ là mùa thu. Hầu như không có bài nhạc nào của hai chàng nghệ sĩ ấy lại không bàng bạc ít nhiều tình thu, ý thu, lại không phảng phất chút hương thu dịu nhẹ. Có khi là cụm mây lững lờ trôi về cuối trời, là cơn mưa làm rụng lá vàng, là cánh hoa tàn tạ trong đêm tối, hay nỗi tiếc nhớ những mùa thu không trở lại…
Có rất nhiều lá vàng trong mùa thu của ĐC-TL, và lá vàng rơi không làm sao đếm hết.
Lá vàng từng cánh rơi, từng cánh… (“Gửi gió cho mây ngàn bay”)
Mưa rơi làm rụng lá vàng… (“Thu quyến rũ”)
Thôi thế từ nay như lá vàng bay…
Lá thu còn lại đôi ba cánh… (“Lá đổ muôn chiều”)
Lá thu lìa cành nhớ hoa ngàn xưa… (“Tình nghệ sĩ”)
Những chiếc lá lìa cành mà hai chàng gọi là
“những cánh đời mong manh” hay là
“nước mắt người đi”. Trên những dòng nhạc ấy, chỉ thấy những hoa rơi, lá rơi, và những chuyện tình buồn vời vợi….
Mùa thu có đẹp nhưng sao nghe cứ man mác buồn! Thực ra đâu có riêng gì mùa thu, mùa nào trong nhạc ĐC-TL cũng có vẻ buồn cả. (Mùa xuân mà
“lá vẫn bay...”, vẫn
“hoa mai rơi từng cánh trên đường…” thì đâu có vui gì!).
Nhưng tại sao lại là mùa thu? Có phải vì mọi chuyện khởi đầu từ mùa thu…
Ta quen nhau mùa thu / ta thương nhau mùa đông
ta yêu nhau mùa xuân… (“Tà áo xanh”)
Nhớ tới mùa thu năm xưa
gửi nhau phong thư ngào ngạt hương… (“Lá thư”)
Và kết thúc cũng vào mùa thu…
Để mùa thu lá vàng khóc tình ta… (“Vàng phai mấy lá”)
Nhưng một sớm mùa thu / khép giữa trời tím ngắt
nàng đi gót hài xanh… (“Gửi người em gái”)
Chuyện tình mùa thu để lại nhiều hối tiếc.
Thu nay vì đâu tiếc nhiều
Thu nay vì đâu nhớ nhiều… (“Thu quyến rũ”)
Mùa thu ĐC-TL đẹp như bài thơ. Có khi chỉ trong một bài nhạc,
“Cánh hoa duyên kiếp” chẳng hạn, ta nhặt ra được những câu thơ viết về mùa thu thật là đẹp, tưởng như hai chàng nhạc sĩ bỗng nhiên nổi hứng, bỏ nhạc quay sang làm thơ vậy.
Yêu một sớm / nhớ nhau bao mùa thu…
Tình em như mây trong mùa thu bay rợp lối…
Trong hương thu màu tím buồn… (cũng tựa như “màu thời gian tím ngát” trong thơ Đoàn Phú Tứ).
Mùa thu ĐC-TL đẹp như tranh vẽ. Có khi chỉ là những nét chấm phá.
Hàng cây đứng hững hờ
Lá vàng từng cánh rơi từng cánh
(“Gửi gió cho mây ngàn bay”)
Có khi là cảnh trí đầy mầu sắc, bầu trời trong xanh, bướm hoa và chim chóc.
Và cánh chim ngập ngừng không muốn bay… (như sợ làm “vỡ” mùa thu)
Trời đất kia ngả mầu xanh lơ
Đàn bướm kia đùa vui trên muôn hoa
bên những bông hồng đẹp xinh
(“Thu quyến rũ”)
Làm sao có thể vẽ được bức tranh sinh động ấy, làm sao có thể bắt được những rung động của thiên nhiên ấy nếu không có một trái tim thật là nhạy cảm. Người nghe tưởng nghe được cả tiếng thở nhẹ của mùa thu, tưởng thấy được cả không gian lắng đọng của đất trời vào thu, tưởng chạm tay vào được cả vạt áo dài lướt thướt của mùa thu, và như ngất ngây trong khoảnh khắc
“dìu thế nhân dần vào chốn thiên thai” ấy.
Nàng thu của ĐC-TL mang vẻ đẹp tự nhiên, không trang hồng điểm phấn, không tô vẽ màu mè, như thể trời cho thế nào thì cứ bày ra như vậy. Nàng thu ĐC-TL mang vẻ đẹp đơn sơ, nhưng cũng thật mơ màng và tình tứ, quyến rũ và mời mọc.
Những chữ “thế nhân”, “trần gian”, “đường trần”, “tình trần”, hoặc “người đời”, “nhạc đời”… vẫn hay được ĐC-TL đưa vào trong lời nhạc như thể hiện ước muốn kéo lại gần hơn những giấc mơ xa vời và hoang tưởng của con người.
Mộng nữa cũng là không…, câu ấy đâu phải hai chàng chỉ nói với chính mình mà còn muốn nhắn nhủ với “người đời”. Nhà phê bình Đặng Tiến đã có sự so sánh và đưa ra lời nhận định, “Đoàn Chuẩn-Từ Linh đã đưa Thiên Thai về đây với thu trần gian, trong khi Văn Cao phải lên tận cõi Đào Nguyên.”
Tôi vẫn cho rằng “Thu quyến rũ” là một trong những bài hát hay nhất nói về mùa thu. Những nốt nhạc mềm mại rót xuống ở cuối câu hát
“Mùa thu quyến rũ anh rồi” nghe như chiếc lá vàng lìa cành nhẹ rơi trong không gian tĩnh lặng của mùa thu.
“Thu quyến rũ” phải được nghe bằng giọng nam chứ giọng nữ thì ít thấy… quyến rũ, nhất là khi lời nhạc bị đổi thành
“Em mong chờ mùa thu” hoặc
“Mùa thu quyến rũ em rồi” thì không thấy… mùa thu ĐC-TL ở đâu cả! Cũng chẳng có gì là sai quấy, chỉ có điều trước giờ người ta vẫn nghe ĐC-TL là nghe
“Anh mong chờ mùa thu” hoặc
“Mùa thu quyến rũ anh rồi”. Hơn thế nữa,
“Tà áo xanh nào về với giấc mơ” ở đây nhất định không phải là tà áo xanh của… chàng về trong giấc mơ của nàng, vậy thì
“Mầu áo xanh là mầu em trót yêu” nghe cũng hơi… sường sượng. (Dù sao vẫn còn khá hơn là
“Khi nào anh đến với em, xin đừng quên chiếc áo xanh…”!).
Nghe nhạc ĐC-TL là nghe mùa thu kể chuyện tình, là nghe những lời tự tình ngọt ngào hay buồn bã của những người yêu nhau và xa nhau. Những chuyện tình như mang theo cả khí hậu của mùa thu ấy, đẹp và buồn.
Mùa thu trong nhạc ĐC-TL không có cái buồn ủ rũ, ảo não của
“Mây hắt hiu ngừng trôi…/ mưa giăng mù lê thê…” như
“Giọt mưa thu” của Đặng Thế Phong, cũng không có cái buồn se sắt, rã rượi của
“Năm tháng qua dần mùa thu chết bao lần…” như
“Buồn tàn thu” của Văn Cao, cũng không có cái buồn tái tê, sướt mướt của
“Nước mắt mùa thu khóc cho cuộc tình…” như
“Nước mắt mùa thu”, hoặc
“Mùa thu đã chết / đã chết rồi / em nhớ cho…” như
“Mùa thu chết” của Phạm Duy… Mùa thu ĐC-TL có buồn nhưng chỉ là cái buồn phảng phất, nhẹ nhàng như chìm lắng trong mơ, như được bao phủ trong màn sương lãng đãng, đượm chút thi vị ngọt ngào trong từng cánh lá thu màu vàng úa và trong hương thu màu tím buồn. Mùa thu ấy có vẻ gần với cái buồn mênh mang trong
“Thu vàng” của Cung Tiến hay
“Tiếng thu” của Lưu Trọng Lư hơn.
Mùa thu ĐC-TL mang vẻ “cổ điển”, nhưng là cái vẻ cổ điển muôn đời muôn thuở của thiên nhiên, của đất trời, của hàng cây khô trụi lá, của cụm mây thu lờ lững, của bóng trăng thu mơ màng…, tất cả đều nhuốm một vẻ buồn man mác khi “mùa thu buông áo xuống phương này” (1).
Mùa thu ĐC-TL là mùa
“thu trần gian”, là thu của bốn mùa, là thu của những chuyện tình, và chắc chắn không giống, không phải là mùa thu “cách mạng” như những chuyển hướng sáng tác của không ít những nhạc sĩ ở cùng thời để cố gắng bắt kịp những đổi thay hay đáp ứng những yêu cầu của tình thế. Tất cả những thứ đó không vào được trong mùa thu và trong dòng nhạc của ĐC-TL.
Mặc cho những biến động, những xoay vần của thời cuộc, mặc cho bao nhiêu là vật đổi sao dời, bao nhiêu là tang thương dâu bể, đất trời vẫn cứ bốn mùa, mùa thu của ĐC-TL vẫn cứ ở lại, và cũng chính vì thế, chính điều này đã khiến mọi người yêu thêm những dòng nhạc, yêu thêm những “mùa thu đoàn chuẩn-từ linh”.
Mầu áo xanh là mầu anh trót yêu
Nếu gọi Hoàng Trọng là “nhạc sĩ của mầu tím”, thì chắc chắn danh hiệu… “nhạc sĩ của mầu xanh” phải thuộc về tay ĐC-TL chứ không thể là ai khác. Có lẽ cái tên ấy nghe không được hay lắm nên chưa thấy có ai gọi như vậy, nhưng dù sao vẫn cứ đúng hơn là ghép tên hai chàng nghệ sĩ này với mùa thu, vì không có mùa thu này ta còn mùa thu khác, không có ĐC-TL ta vẫn có những nhạc sĩ khác viết về mùa thu, chứ còn mầu xanh thì hầu như trước sau chỉ có hai chàng là tỏ ra nâng niu và gắn bó thiết tha hơn cả…
Thực ra, không hẳn là hai chàng chỉ sử dụng có một màu xanh để vẽ lên những nét nhạc tình, những màu sắc khác như mầu tím chẳng hạn, vẫn có đấy chứ. Nhưng trên hết và nhiều nhất, vẫn cứ là mầu áo xanh.
Hầu như ĐC-TL không bỏ lỡ dịp nào để đưa mầu áo xanh mà hai chàng “trót yêu” vào trong những lời nhạc của mình. Khi cần tô đậm thêm cho mầu xanh ấy thì hai chàng gọi là “mầu xanh ái ân”:
Hẹn một ngày nao
khi màu xanh lên tà áo… (“Cánh hoa duyên kiếp”)
Với bao tà áo xanh
đây mùa thu… (“Gửi gió cho mây ngàn bay”)
Gửi thêm ánh trăng mầu xanh lá thư…, rồi lại
Gửi thêm lá thư mầu xanh ái ân… (“Lá thư”)
(Chỉ gửi đi toàn một mầu xanh)
Tà áo xanh nào về với giấc mơ… (“Thu quyến rũ”)
(“Giấc mơ xanh”, có thể gọi vậy)
Nhưng một sớm mùa thu / khép giữa trời tím ngắt
nàng đi gót hài xanh… (Gửi người em gái)
(Phải là gót hài “xanh” chứ không chịu màu gì khác)
Có mầu nào không phai
như mầu xanh ái ân… (“Tà áo xanh”)
(Chẳng biết đúng, sai! Nói vậy chắc phải vậy)
Có rất nhiều, rất nhiều màu xanh như thế trong lời nhạc ĐC-TL.
Thử nghe lại “Tà áo xanh” (có tên khác là “Dang dở”), bài hát tiêu biểu trong số những bài tiêu biểu. Gọi là “tiêu biểu” vì được nhiều người hát nhiều người nghe, vì cái tựa có “mầu xanh” của bài hát, và vì cả bài hát ấy là câu chuyện tình được kể lại một cách trọn vẹn nhất.
Tôi vẫn cho rằng câu hát mở đầu trong những bài nhạc của ĐC-TL luôn luôn là một trong những câu hay nhất, dẫn đưa người nghe vào thế giới âm thanh ĐC-TL, như bước vào cánh rừng thu ngập xác lá vàng. Ở “Tà áo xanh”, khởi đầu là gió. Gió từ muôn hướng. Một mảnh hồn đầy gió.
Gió bay từ muôn phía / tới đây ngập hồn anh…
Gió ấy chắc phải lạnh nhiều, kể từ
“lúc anh ra đi lạnh giá tâm hồn...” Gió mang lời dẫn nhập câu chuyện tình được kể lại, gió cũng đưa
“tình lên chơi vơi”, đưa
“thuyền anh một lá ra khơi…” (Hình ảnh con thuyền có vẻ được ĐC-TL đặc biệt ưa chuộng, dùng đi dùng lại nhiều lần. Khi thì
“thuyền cắm tay sào tự cuối thu”, lúc thì
“thuyền tình không bến đỗ người ơi”, lúc thì
“thuyền đã sang bờ / đường về không lối”. Có lúc lại ví von
“tình anh một con thuyền bé / chìm sâu đại dương một đêm nổi sóng”. Lại có cả một bài hát nói về con thuyền nữa, như
“Thuyền anh mai ra đi rời bến…” trong
“Chuyển bến”. Lại có bài hát chở theo một lúc đến mấy con thuyền, khi thì
“người em nhỏ bé ngồi trong thuyền hoa…”, lúc thì
“thuyền phiêu lãng từ nay không bến đỗ”, lúc thì
“thuyền rời xa bến vắng người ơi” trong
“Lá đổ muôn chiều”. Có rất nhiều thuyền bè lờ lững, nổi trôi trên dòng nhạc ĐC-TL).
Đêm đêm ngồi chờ sáng mơ ai…
Phải yêu say đắm lắm, thiết tha lắm mới trải qua bao đêm thức trắng để chỉ ngồi chờ sáng và mơ tưởng đến một bóng hình, dẫu biết rằng
“người mơ không đến bao giờ”.
Ta quen nhau mùa thu / ta thương nhau mùa đông
Ta yêu nhau mùa xuân / để rồi tàn theo mùa xuân…
Liệu có là “bốn mùa yêu nhau”, hay chỉ là những “mùa màng” của tình yêu(?).
Người về lặng lẽ sao đành…
Lời trách cứ hay tiếng thở dài(?).
Anh còn nhớ em nói rằng…/ Em còn nhớ anh nói rằng…
Đâu phải chỉ là những lời thề hẹn chót lưỡi đầu môi hay lời tình tự ngọt ngào của một mùa ái ân, mà còn là nỗi niềm trăn trở vì những câu hỏi vì sao và… vì sao(?).
Sao mùa xuân lá vẫn rơi? Sao mùa xuân đến không vui?
Có hoa nào không tàn? Có tình nào không phai?…
Những câu hỏi và câu hỏi không có lời giải đáp.
Khi nào em đến với anh / xin đừng quên chiếc áo xanh…
Làm sao mà quên được, làm sao mà khước từ cho được lời dặn dò ân cần, thiết tha đến vậy!
Rồi chiều nao / xác pháo bên thềm tản mác bay…
Câu nhạc chuyển đoạn ở chỗ này thật khéo, thật đẹp. (Các nhạc sĩ thời ấy vẫn hay sử dụng những câu nhạc chuyển tiếp như vậy. Anh Việt trong “Thơ ngây” chẳng hạn,
“Rồi một hôm / có chàng trai trẻ đến nơi này…” Hoặc, cũng ĐC-TL trong “Gửi người em gái”,
“Rồi ngày thống nhất đến rất nhanh không ai ngờ…”). Như cuốn tự truyện vừa lật sang một chương khác, như cuốn phim, vở kịch vừa chuyển sang một cảnh khác, màn khác, mở ra khung cảnh mới, không gian mới, dẫn đến kết thúc câu chuyện tình dở dang. Tôi yêu hai chữ “tản mác” trong câu hát ấy, tưởng trông thấy được xác pháo đỏ tươi, vật vờ, nhẹ cuốn theo làn gió đùa. Chuyện tình ấy, xác pháo ấy rồi “cuốn theo chiều gió”. Hai người đã hai lối đi.
Em đi trong xác pháo
anh đi không ngước mắt…
Hình ảnh anh chàng thất tình, cúi đầu cúi mặt, lầm lũi bước đi trong ngày cưới của người yêu mới tội nghiệp làm sao, mới thương tâm biết chừng nào! Chỉ là xác pháo, chỉ là những bước đi câm lặng, không nói gì đến tình cảm vui, buồn, nhưng vẫn làm gợn lên nỗi xúc động, vẫn khiến người nghe phải mủi lòng. (Hình ảnh
“em đi trong xác pháo” còn được nhiều nhạc sĩ lặp lại về sau này).
Thôi đành… em!…
Câu hát như bị tắc nghẹn, như muốn nói điều gì đó nhưng lại… thôi, và đổi thành tiếng thở dài thật nhẹ.
Hoa tàn / tình tan theo không gian…
Vẫn cứ chậm rãi, những nốt nhạc được đẩy nhẹ từ thấp lên cao. Tôi yêu nét bay bổng ở những nốt do cao trong câu nhạc cuối. Những nốt ngân thảng thốt, rời rạc, và tan loãng trong không, nghe như những mảnh tình tan tác “cũng theo hư không mà đi”. (2) Một trong những câu hát đẹp nhất và “đoàn chuẩn-từ linh” nhất.
Câu chuyện tình kể lại khá đầy đủ, trọn vẹn, kết thúc bằng một đám cưới mùa xuân, có
“hoa mai rơi từng cánh”, có
“xác pháo bên thềm”, có “em đi trong xác pháo”, có
“anh đi không ngước mắt”, có tiếng thở dài
“thôi đành… em!”…, nghĩa là có nhiều “kịch tính”, nhiều hình ảnh sắc nét đan chéo vào nhau, như bày ra trước mắt, như rọi thẳng vào tim người nghe, dễ tạo những cảm xúc mạnh mẽ.
Tại sao lại là “tà áo xanh”?
Tà áo xanh nào về với giấc mơ… Tà áo xanh chỉ có trong giấc mơ thôi sao? Tại sao lại là “mầu xanh ái ân”?
Gửi thêm lá thư mầu xanh ái ân… Sao không phải là màu xanh thắm, xanh ngắt, xanh mướt hay xanh biếc…? Mầu xanh ái ân ấy biết có là thực hay mơ? Và mối tình nghệ sĩ nữa, cũng chỉ “như giấc mơ” thôi sao?
“Tà áo xanh”, cũng như các bài nhạc khác của ĐC-TL, thường có chung nhịp điệu chậm và buồn, thích hợp với những lời kể lể, tình tự. Hầu hết các bài nhạc được viết ở nhịp 4/4 bằng những cung bậc và giai điệu thật mềm mại, bằng những nốt nhạc rót xuống thật dịu dàng như vuốt ve mơn trớn, thật ngọt ngào như lời thì thầm rót mật vào tai, thật nhẹ nhàng như lời gió rì rào, thật chậm rãi như
“lá vàng từng cánh rơi từng cánh”, và thật thong thả như bước chân ai lững thững dạo trên những lối đi mùa thu.
Ý nhạc diễn tả theo tình cảm của lời, đôi lúc ngẫu hứng, bất chấp những quy luật sáng tác. Luật cân phương, cân đối ư? Làm sao có ở những “Tà áo xanh”, “Gửi gió cho mây ngàn bay”… Cũng đâu có sao, trước và sau đấy vẫn có những người soạn nhạc theo lối ấy. Nghệ sĩ mà! (Không phải riêng ĐC-TL, nhiều nhạc sĩ khác ở cùng thời cũng có vẻ không mấy ưa thích những khuôn khổ, lề luật lỉnh kỉnh trong sáng tác). Vấn đề là nhạc, là thơ có chuyên chở được những cảm xúc, có làm người nghe phải lắng nghe, có làm rung lên những sợi dây đàn âm thanh trong mỗi trái tim người nghe.
Đâu phải chỉ có ở “Tà áo xanh” thôi, mầu áo xanh còn ẩn hiện chập chờn nơi này nơi khác. “Gửi gió cho mây ngàn bay” chẳng hạn.
Với bao tà áo xanh đây mùa thu…
“Thu quyến rũ” chẳng hạn.
Mầu áo xanh là mầu anh trót yêu…
Sao lại “trót”? “Trót” yêu nghĩa là sao? “Trót” như một định mệnh, không làm sao tháo gỡ, không cách chi cởi bỏ được. Định mệnh nào đã buộc chặt người viết câu hát ấy với mầu xanh kia? Mùa thu quyến rũ hay mầu áo xanh quyến rũ? Trót yêu mầu xanh, hay trót yêu mùa thu, hay trót yêu “người mơ”? Nhưng sao
“người mơ” lại
“không đến bao giờ”?…
Như vậy thì tình yêu đưa vào trong bài hát ấy sau cùng chỉ còn lại một
“mầu xanh ái ân” đó thôi.
Như vậy thì tất cả lời thơ ý nhạc trong những tình khúc ĐC-TL sau cùng chỉ nằm gọn lại trong câu hát
“Có mầu nào không phai / như mầu xanh ái ân”.