Có thể ví những nẻo đường đất nước ta như những huyết quản chạy khắp châu thân
là tổ quốc Việt Nam. Nước Việt Nam ta có một con đường chính nối liền ba miền
Bắc, Trung, Nam, đầu gối Nam Quan, chân đạp Cà Mau, dài hơn 2.000 cây số. Con
đường ấy thời xa xưa có cái tên rất Việt Nam là đường cái quan, nay là quốc lộ
xuyên Việt số 1.
Vào ngày 7/5/54, quân đội viễn chinh Pháp , một đội quân thiện chiến có hạng
trên thế giới với một lịch sử kiêu hùng của hơn ba trăm năm, đă đầu hàng trong
trận Điện Biên Phủ. Từ ngày 20/7/54 hiệp định Genève chia đôi đất nước, quốc lộ
số 1 đă bị cắt đứt ngang vĩ tuyến 17 tại gịng sông Bến Hải. Trong phần Sông Mẹ
của Trường Ca Mẹ Việt Nam, Phạm Duy đă viết:
Chia tang thương phân tranh mộng đồ vương
Cho con sông Bến Hải buồn thương
Chia da thịt tang thương
Cắt thân h́nh trơ xương
Trái tim buồn c̣n hằn mang vết thương ḷng
Từ sau khi quả bom nguyên tử đầu tiên đă nổ trên Hiroshima, một cuộc chạy đua vũ
khí vĩ đại đă diễn ra giữa Nga và Mỹ. Năm 52 th́ bom khinh khí với sức mạnh tàn
phá 100 lần hơn bom nguyên tử đă ra đời và gây đe dọa trầm trọng cho sự sống c̣n
của nhân loại. Cho đến năm 54 th́ miền Nam nước Việt, mà người Pháp gọi là
Cochinchine là thuộc địa của Pháp. Trong khi đó th́ đối với Bắc Việt là một phần
của Indochine, hoặc là Đông Dương, gồm có Việt Miên Lào, th́ họ chỉ là chính phủ
bảo hộ mà thôi. Miền Trung th́ tự trị bởi triều đ́nh nhà Nguyễn. Ở Việt Nam ngày
đó có rất nhiều thứ lính. Kể sơ sơ ra cũng đủ thấy ù tai. Nào là Khố Xanh, Khố
Đỏ, Khố Vàng , Tẩy , Lê Dương, Pạc Ti Giăng, Lăng Binh, Dơng, Cơ, Lệ, Mă Tà, Mặt
Rằn, Phú Lít . Đó là chưa kể tới những quân đội của các giáo phái địa phương
không chịu thuộc vào một chính phủ nào.
Cuộc di cư từ Bắc vào Nam đă chấm dứt vào tháng tư năm 55, và trong năm đó người
Pháp đă bắt đầu rút khỏi Đông Dương. Cùng trong năm này, Bức Màn Sắt đă chia cắt
Âu Châu làm hai khối. Chín trăm ngh́n dân miền Bắc đă di cư vào Nam trong gần
một năm sau hiệp định Genève. Theo với họ là những màu sắc tuy xa lạ nhưng rất
nên thơ.
Gió thổi mùa thu hương cốm mới
Gió thổi heo may về Hà Nội
Trong những vùng có đông dân di cư chiều cuối tuần những gia đ́nh theo Công giáo
hay có họp nhau đọc những câu kinh :
Thánh
Maria Đức Mẹ Chúa Trời,
cầu cho chúng con là kẻ có tội
hoặc:
Tôi đă phạm tội nhiều trong tư tưởng,
lời nói, việc làm và những điều thiếu sót:
lỗi tại tôi, lỗi tại tôi, lỗi tại tôi mọi đàng
Trong khi đọc ba lần lời cáo ḿnh trong câu chót, người ta dùng nắm tay đấm nhẹ
vào ngực, và do đó mà có kẻ đă dùng chữ “dân đấm ngực” để chỉ những người theo
Công giáo.
Vào năm 54, ông Ngô Đ́nh Diệm đă được người Mỹ đưa sang Pháp để yết kiến Quốc Trưởng Bảo Đại nhận ủy nhiệm thư từ về làm thủ tướng Việt Nam. Lúc bấy giờ quân đội miền Nam nằm dưới quyền chỉ huy của Tổng Tư Lệnh Quân Đội là Trung Tướng Nguyễn Văn Hinh với sự hậu thuẫn của Pháp. Ở Miền Nam thời đó c̣n có ba thế lực lớn không thuộc chính phủ là Cao Đài, Ḥa Hảo, và B́nh Xuyên. Riêng B́nh Xuyên là một tập thể mạnh hơn cả ở miền Nam. Trong cái tinh thần “cứu khổn pḥ nguy” của các anh hùng Lương Sơn Bạc, người miền Nam rất ái mộ hai câu thơ sau:
Kiến nghĩa bất vi vô dơng giả
Lâm nguy bất cứu mạc anh hùng
Vào tháng 10/54, các đảng phái chính trị, tôn giáo, và các nghiệp đoàn đă họp
nhau lại và cùng đồng ḷng truất phế Quốc Trưởng Bảo Đại và ủng hộ Thủ Tướng Ngô
Đ́nh Diệm. Trong năm 55, Ngô Đ́nh Diệm đă b́nh định miền Nam, và tướng Hinh th́
đă lưu vong sang Pháp. Với uy nổi như cồn, đến ngày 20/7/55, Ngô Đ́nh Diệm đă từ
chối tham dự cuộc tổng tuyển cử toàn quốc. Vào tháng 9/57, chính phủ Ngô Đ́nh
Diệm làm một cuộc tổng tuyển cử ở miền Nam, và ông đă được bầu làm tổng thống.
Sau khi nhậm chức xong, giữa lúc tinh thần dân chúng đang lên cao, Ngô Đ́nh Diệm
đă hô hào rằng miền Nam lúc đó có ba thứ để cho mọi người cùng chống là Thực,
Phong, Cộng. Ḷng dân chúng miền Nam lúc đó đều hoan hỉ. Miền Nam như thế là
được thái b́nh từ năm 56 tới 59.
Từ tháng 4/56 người Mỹ bắt đầu giúp huấn luyện quân đội. Đến tháng 6/57 th́
những cơ quan huấn luyện quân sự Pháp mới hoàn toàn rời khỏi miền Nam.
Dù quân đội Pháp đă rời Việt Nam, nhưng ảnh hưởng của họ vẫn c̣n khắp nơi.
Sàig̣n với những ngôi nhà sơn trắng được gọi là Ḥn Ngọc Viễn Đông (Perle
d’Orient). Những chiếc Traction đen, Simca, Citroen, Peugoet vẫn c̣n ngày ngày
chạy dưới những tàng cây me già trồng dọc theo đường phố Sài G̣n mà hai bên san
sát những ngôi nhà quét vôi trắng. Những kiến trúc chính từ dinh Gia Long đến Sở
Thú, vườn Tao Đàn, Ṭa Đô Chính, Bến Bạch Đằng, chợ Bến Thành, cho đến nơi nghỉ
mát của dân Sài G̣n là Ô Cấp (Cap Saint Jacques) đều là của Pháp để lại. Văn
chương th́ có Những Kẻ Khốn Nạn , Ba Chàng Ngự Lâm Pháo Thủ , và Vô Gia Đ́nh đă
mở ra những chân trời xa lạ làm cho độc giả Việt say mê. Thời đại lăng mạn của
Trà Hoa Nữ đă qua. Ảnh hưởng của những nhà thơ lăng mạn Alphonse de Lamartine và
Alfred de Vigny và những nhà thơ Việt chịu ảnh hưởng của họ như Xuân Diệu và Huy
Cận đă phai mờ. Truyện ngụ ngôn của La Fontaine là những bài học vỡ ḷng cho trẻ
em:
Ve sầu kêu ve ve
Suốt mùa hè
Đến kỳ gió bấc thổi
Nguồn cơn thật bối rối
Một miếng cũng chẳng c̣n
Ruồi bọ không một con
Ve đành phải khúm núm
Sang chị kiến hàng xóm
Xin cùng chị cho vay
Dăm ba hạt qua ngày
Trong cùng lúc đó th́ ảnh hưởng văn chương Trung Hoa vẫn c̣n sâu đậm. Bài Kẻ Sĩ
của Nguyễn Công Trứ không mấy ai là không biết:
Tước hữu ngũ, sĩ cư kỳ liệt
Dân hữu tứ, sĩ vi chi tiên
Có giang sơn th́ sĩ đă có tên
Từ Chu Hán vốn sĩ này là quư
H́nh ảnh nhà nho của thế hệ trước không c̣n thịnh hành, như cho thấy qua các câu
thơ của Vũ Đ́nh Liên:
Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ông đồ già
Bày mực tàu giấy đỏ
Bên phố đông người qua
Hoa tay thảo những nét
Như phượng múa rồng bay
Bao nhiêu người thuê viết
Tấm tắc ngợi khen tài
...
Nhưng mỗi năm mỗi vắng
Người thuê viết nay đâu
Giấy đỏ buồn không thắm
Mực đọng trong nghiên sầu
Các bài thơ chữ Hán vẫn c̣n trong chương tŕnh trung học đệ nhị cấp. Cái bài thơ
mà thân phụ của thi sĩ Hồ Dzếnh đă đọc bằng tiếng Quảng Đông trong căn pḥng trọ
khi mới sang Việt Nam tha phương cầu thực chính là bài Phong Kiều Dạ Bạc của
Trương Kế:
Nguyệt lạc ô đề sương măn thiên
Giang phong ngư hỏa đối sầu miên
Cô Tô thành ngoại Hàn San tự
Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền
mà Tản Đà dịch là:
Trăng tà tiếng quạ kêu sương
Lửa chài cây bến sầu vương giấc hồ
Thuyền ai đậu bến Cô Tô
Nửa đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn San
Trong Người Về Đầu Non, Vơ Hồng đă kể lại bài vè ông học vỡ ḷng chữ nho mà ông
đă đọc như tụng kinh trong khi tay cầm que gơ nhịp làm sứt miệng ống nhổ của ông
thầy đồ:
Tử con, tôn cháu,
Lục sáu, tam ba
Gia nhà, quốc nước,
Tiền trước, hậu sau
Một điều ngạc nhiên là chữ Nho cũng có những câu thơ tục trào phúng, tỷ dụ như
bốn câu sau chỉ cách xem tướng phụ nữ:
Hồng diện đa dâm thủy
Mi trường hộ tố mao
Triết yêu chân đại huyệt
Trường túc bất tri lao.
mà đă được dịch thành
Những cô má đỏ hồng hồng
Nước kia tát bẩy gầu ṣng chưa vơi
Những cô mày rậm mi dài
Lông tơ đốt được một vài thúng tro
Những cô thắt đáy ṭ ṿ
Hang hầm rộng phải gọi đ̣ sang ngang
Những cô cẳng sếu chân giang
Mỗi đêm thách thức cả làng không thua.
Người miền Nam với tinh thần hài hước riêng của họ đă cười nhạo những kẻ thuộc
thành phần “nho chùm hán(g) rộng” với những câu như sau
Pḥng sản kim tồn thạch bất truy
Pḥng sản là ngừa đẻ nói lái thành “đè ngửa”. Kim tồn là nay c̣n nói lái thành
“con này”. Thạch bất truy là “đá chẳng theo” nói lái thành là “đ. chẳng tha”.
Chữ quốc ngữ bây giờ đă t́m được chỗ đứng vững vàng của nó. Truyện thơ Kim Vân
Kiều của Nguyễn Du đă được chọn cho chương tŕnh trung học đệ nhị cấp thay cho
Lục Súc Tranh Công :
Trời hóa sanh muôn vật
Đất dung dưỡng mọi loài
Giống nào là giống chẳng có tài
Người nào là người không nhờ vật
Long chức quản bổ thiên dục nhật
Lân quyền uy giúp thánh pḥ thần
Quy thông tư thành bại kiết hung
Phụng lảu biết thạnh suy bỉ thái
C̣n truyện Kiều th́ ai cũng biết:
Trăm năm trong cơi người ta
Chữ tài chữ mệnh khéo mà ghét nhau
Trải qua một cuộc bể dâu
Những điều trông thấy mà đau đớn ḷng
Một anh học tṛ cắc cớ nào đó đă sửa lời mấy câu này thành:
Trăm năm trong cơi người ta
Chữ chồng chữ vợ khéo mà quải nhau
Trải qua một cuộc để râu
Những lần vợ giật mà đau đớn cằm
Trong chương tŕnh trung học đệ nhất cấp th́ có Bích Câu Kỳ Ngộ:
Thành Tây có cảnh Bích Câu
Cỏ hoa góp lại một bầu xinh sao
Đua chen thu cúc xuân đào
Lựu phun lửa hạ mai chào gió đông
Ở cấp tiểu học th́ có những áng văn xuôi biền ngẫu rất êm tai như bài Tôi Đi Học
trích trong một truyện ngắn cùng tên của Thanh Tịnh:
Hàng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám
mây bàng bạc, ḷng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường.
Tôi không thể nào quên được những cảm giác trong sáng ấy nẩy nở trong ḷng tôi
như mấy cành hoa tươi mỉm cười giữa bầu trời quang đăng.
hoặc Tâm Hồn Cao Thượng gồm nhiều bài văn ngắn do Hà Mai Anh dịch từ một quyển
sách giáo khoa nguyên tác của Ư Đại Lợi. Dưới đây là một đoạn trích trong bài
Học Đường:
Cố lên! Tên lính nhỏ trong đoàn quân lớn lao kia! Cố lên! Con ơi! Lấy sách vở
làm khí giới, lấy lớp học làm quân đội, lấy thế giới làm băi chiến trường, coi
sự ngu dốt là cừu địch và lấy sự văn minh của nhân loại làm cuộc khải hoàn, con
phải phấn đấu luôn luôn và chớ hề làm tên lính hèn nhát.
Tiểu học c̣n có những bài học thuộc ḷng như:
Tan buổi học mẹ ngồi tựa cửa
Ngóng trông con đứa đứa về dần
Xa xa con đă tới gần
Các con về đủ quây quần bữa ăn
Cơm dưa muối khó khăn mới có
Của không ngon nhà khó cũng ngon
Khi vui câu chuyện thêm ḍn
Chồng chồng vợ vợ con con một nhà
và học sinh nào cũng thuộc ḷng bài Học Sinh Hành Khúc:
Học sinh là người tổ quốc mong cho mai sau
Học sinh xây đời niên thiếu trên bao công lao
Lúc các quốc dân tranh đấu hy sinh cho nền độc lập
Học sinh nề chi tuổi xanh trong lúc phấn đấu
Đem hết can trường của người Việt Nam tiến lên
Trong thời Ngô Đ́nh Diệm làm Tổng Thống khi đi coi hát bóng khán giả phải đứng
nghiêm chào cờ, trước là nghe bài quốc ca:
Này công dân ơi, quốc gia đến ngày giải phóng
Đồng ḷng cùng đi hy sinh tiếc ǵ thân sống
V́ tương lai nước Nam
Cùng xông pha khói tên
Làm sao cho nước Nam
Từ nay thêm vững bền
và sau đó là bài Suy Tôn Ngô Tổng Thống:
Ai bao năm từng lê gót nơi quê người
Cứu đất nước thề tranh đấu cho tự do
...
Toàn dân Việt Nam biết ơn Ngô Tổng Thống
Ngô Tổng Thống Ngô Tổng Thống muôn năm
Toàn dân Việt Nam nhớ ơn Ngô Tổng Thống
Xin thượng đế ban phước lành cho ngài!
Những năm đầu của nền Đệ Nhất Cộng Ḥa đă mang đến nhiều hứa hẹn sáng tươi. Việc tốt đẹp đầu tiên là đóng cửa hai khu tứ đổ tường vĩ đại là Kim Chung ở Sài G̣n và Đại Thế Giới trong Chợ Lớn trước đó do B́nh Xuyên kiểm soát. Số đề đă bị cấm và được thay bằng vé số Kiến Thiết Quốc Gia. Mỗi chiều thứ ba khi có xổ số ở rạp Thống Nhất th́ ai cũng chờ bên cạnh máy thu thanh để nghe trực tiếp truyền thanh kết quả. Vũ Nam Nhuận học ở Vơ Trường Toản gần đó cứ trốn học đi coi hoài. Bắt đầu buổi xổ số là giọng Quái kiệt Trần Văn Trạch:
Kiến Thiết Quốc Gia
Giúp đồng bào ta
Mua lấy cửa nhà
Giàu sang mấy hồi
Tô điểm giang san
Qua bao lầm than
Ta cùng xây đắp
Chung giấc mộng vàng
Giấy bạc phát hành bây giờ có in ḍng chữ nhỏ “H́nh luật phạt khổ sai những kẻ
nào giả mạo giấy bạc do Ngân Hàng Quốc Gia Việt Nam phát ra”. Ngày ngày trẻ em
đi học mang theo b́nh mực xanh hay tím với quản bút dùng ng̣i viết sắt làm theo
h́nh bầu hay h́nh lá tre chấm mực. Tập vở Xích Lô Máy có bảng cửu chương đề là
Table de Multiplication nhân từ một lần một là một, hai lần một là hai, tới 12
lần 12 là 144.
Những trường tiểu học quét vôi vàng có trồng cây điệp bông vàng ở sân lâu lâu có
chớp bóng những phim cao bồi cỡi ngựa bắn nhau với mọi da đỏ và phim chống muỗi
anophen để pḥng ngừa sốt rét. Giờ ra chơi mua khoai ḿ luộc, me ngào hoặc cà
rem đậu xanh cắt ra từ những miếng dẹp. Mỗi độ hè về có hoa phượng nở đỏ ven
đường. Mùa thu có lá me bay. Những tên đường được đổi từ Catinat, Bonard, và
Richaud sang Tự Do, Lê Lợi và Phan Đ́nh Phùng. Những nghệ sĩ di cư sáng tác
mạnh. Nhạc th́ có Phạm Duy, Phạm Đ́nh Chương. Mai Thảo đă viết những tác phẩm
với bối cảnh thời cuộc ở Bắc Việt trong những ngày trước khi vô Nam như Chuyến
Tàu Trên Sông Hồng, hoặc Viên Đạn Đồng Chữ Nổi. Vũ Hoàng Chương vẫn nhớ thương
cô học tṛ bé nhỏ của ông ngày xưa khi c̣n trẻ:
Mươi hàng chữ đơn sơ, ồ ngượng ngập
E dè sao mươi hàng chữ đơn sơ
Màu mực tươi xanh ngát ư mong chờ
T́nh hé nụ bừng thơm trong nếp giấy...
Ôi thân mến, nhắc làm chi thuở ấy
Đêm nay đây hồn xế nẻo thu tàn
Khóc chia ĺa ai níu gọi than van
Ta chỉ biết nằm nghe t́nh hấp hối
Có những nghệ sĩ cải lương di cư ca vọng cổ bằng giọng Bắc rất mùi như Kim Chung
và Bích Thuận. Cô đào Kim Chung nổi tiếng đến độ mà từ đoàn Kim Chung sau này đă
lên tới Kim Chung 7, Kim Chung 8. Sự phát triển mạnh mẽ của cải lương đă dần đưa
bộ môn Hát Bội vào bóng tối . Riêng bộ môn Ca Trù, tức là Hát Cô Đầu của miền
Bắc sau di cư th́ đă biến mất hoàn toàn . Xóm Khâm Thiên ở Hà Nội cũng đă không
c̣n nữa.
Thanh niên thoải mái mặc “áo chim c̣, quần ống túm” chải đầu brillantine bóng
mượt và bắt đầu biết lui tới pḥng trà nghe nhạc Mambo:
É Măm Bô
Đi ra đi vô é
Là hết năm trăm
Khi ca sĩ Túy Phượng lên ngôi Nữ Hoàng Nhạc Twist th́ mỗi chiều tối về là trong
các xóm nghèo dưới ánh đèn dầu mù mờ có tiếng đàn ghi ta phừng phừng với những
ca khúc truyền cảm:
Tôi đi giữa hoàng hôn
khi ánh chiều buông
Khi nắng c̣n vương
Một ḿnh tôi ngắm cánh chim lạc loài
Mà ḷng ḿnh thấy u hoài
hoặc là:
Xuyên lá cành trăng lên lều vải
Ḷng đất ấm thương t́nh đôi mươi
Mộc mạc hơn th́:
Ai đang đi trên đường đê
Tai lắng nghe muôn câu ḥ đê mê
Hai bản nhạc sau này thông dụng đến độ mà con nít đă sửa lời thành:
Anh hết tiền em đi làm đĩ
Đời con gái bây giờ lưu manh
và:
Ai đang đi trên cầu Bông
Té xuống sông ướt cái quần ny lông
Con nít nhà nghèo dù cơm ăn không có nhiều thịt cá nhưng có rất nhiều tṛ chơi
như đánh khăng đánh đáo tạt h́nh tạt lon đá cá đá dế thả diều. Con gái th́ nhẩy
dây, ḷ c̣, đánh đũa. Nếu giai đoạn ḥa b́nh này mà cứ kéo dài măi th́ chắc
những trẻ em Việt đă lớn lên với tâm hồn trong sáng không hận thù.
Trong thời gian này, Tổng Thống Ngô Đ́nh Diệm đă thực thi chính sách Cải Cách
Ruộng Đất . Để thực hiện chính sách này, ông đă mua đất từ các đại địa chủ bằng
công khố phiếu. Dân chúng ở nông thôn bất kỳ là dân miền Nam hoặc Bắc Kỳ di cư
đều được chia ruộng. Từ những khu ruộng vườn đó mà mới tạo dựng nên những khu
phát triển mới gọi là Khu Trù Mật.
Gia đ́nh Đỗ Văn Quá 72A, một gia đ́nh theo Công Giáo, là một trường hợp điển
h́nh của Khu Trù Mật. Khi mới di cư vào Nam năm 54 th́ gia đ́nh Quá ở Hố Nai.
Sau khi bị hỏa hoạn mất nhà th́ vào năm 56 gia đ́nh Quá được cho đất về Khu Dinh
Điền Cái Sắn thuộc tỉnh Rạch Giá. Khu này ở miệt Hậu Giang cách biển khoảng 40
cây số. Gia đ́nh Quá được cấp cho sáu tháng lương thực, ba mẫu đất, cùng với một
chiếc xuồng ba lá nhỏ để làm phương tiện di chuyển. Vùng đất này khi đó c̣n
hoang vu đồng không mông quạnh không có trường học hay đường lộ, và những người
về đó “phá sơn lâm, đâm hà bá” là những người đi khai phá. Khu Dinh Điền Cái Sắn
là một vùng đất trầm thủy chỉ có một giống cây lác mọc chưa cao tới đầu người.
Cứ mỗi năm th́ nước ngập hết đất đai hàng tháng trời. Trong nhà th́ đắp nền cao
nên nước không ngập tới, và trong thời gian này mọi người phải rút vào trong
nhà. Muỗi ở đây nhiều vô số kể, tối tối nhà nào cũng phải chui vô trong mùng
ngồi ăn cơm. Thịt th́ không có sẵn nhưng cá th́ rất nhiều, chỉ cần đào một cái
đ́a nho nhỏ đâu đó là cuối năm tát nước bắt những con cá lóc to bằng bắp đùi
phải mang trâu ḅ ra cộ cá về. B́nh thường trong năm th́ chỉ cần cất một cái vó
xép là cá ăn không hết.
Sự hiện diện của người Mỹ ở Việt Nam được ghi nhận thoạt tiên qua cái “đèn Hoa
Kỳ” và cái “xe Hoa Kỳ”. Những chiếc đèn Hoa Kỳ khi mới đến Việt Nam đă được tặng
không. Chiếc đèn ấy dài độ một gang tay, có b́nh chứa dầu và một ống thủy tinh
trên hẹp dưới rộng mà người Nam kêu bằng ống khói hoặc bóng đèn và người Bắc gọi
là ống thông phong. Khi dùng th́ người ta châm dầu hỏa, tức là dầu hôi, vô b́nh
để cho thấm lên tim đèn, mở bóng châm lửa rồi gắn trở lại. Bấc đèn có thể được
điều chỉnh cao thấp bằng một bánh xe vặn cho tim lên xuống. Khi mùa mưa đến,
những con mối đâm đầu vào ánh lửa rơi xác vào ngập ống thông phong bốc mùi khét
lẹt. Chiếc đèn Hoa Kỳ ngày nay thấy lù mù là thế nhưng so với cây nến hoặc ngọn
đèn dầu lạc mà nó thay thế th́ nó đă từng là một tiến bộ lớn lao. Nhờ nó mà bao
nhiêu nhân tài đă thành người trong mấy thế hệ. Tối tối trong nhà cùng ngồi
quanh bàn dưới ánh một cái đèn dầu duy nhất. Cha th́ xem báo, mẹ vá thêu, anh
chị em th́ học bài. Phạm Duy đă ghi lại cảnh này qua mấy câu hát:
Cha tôi ngồi xem báo
bên cây đèn dầu hao
Me tôi ngồi may áo
Ánh mắt có trăng sao
Những chiếc xe Hoa Kỳ th́ hiếm hoi hơn. Trước ngày di cư, ở Hải Pḥng có nhạc sĩ
Đoàn Chuẩn làm chủ một chiếc xe Hoa Kỳ mà ai cũng biết. Ở Sài G̣n sau ngày di
cư, chúng đậu dọc theo đường Hàm Nghi trước Kho Bạc và Hotel Catinat chờ người
thuê đi rước dâu đám cưới. Những chiếc xe này bắt mắt v́ trông chúng rất đồ sộ
so với những chiếc Citroen, Simca, Peugeot hoặc xe tắc xi Renault của Pháp. Thật
ra th́ Hoa Kỳ không có bán được cho dân Việt được mấy chiếc xe hơi mới. Những
chiếc xe Hoa Kỳ mà dân Việt làm chủ đa số là do những người Mỹ trong phái đoàn
ngoại giao làm việc ở Việt Nam mang sang dùng cũ rồi bán lại.
Thời gian vui mừng của người dân chưa kéo dài được bao lâu th́ du kích cộng sản
bắt đầu khuấy rối ngay ngoại ô mạn Bắc Sàig̣n vào đầu năm 58. Vào tháng 12/60
th́ Mặt Trận Giải Phóng Miền Nam ra đời sau một trận tấn công lớn ở Tây Ninh.
Trong tập thể này đă có nhiều nhà trí thức tham gia v́ bất măn để rồi bị chính
quyền miền Bắc cô lập sau đó một cách tinh vi.
Vào giữa năm 61, phi hành gia Yuri Gagarin của Nga và Alan Shepard của Mỹ đă lên
được quỹ đạo của trái đất trong không khí phấn khởi của mọi người. Dù ai cũng
biết rằng Nga và Mỹ đang chạy đua vũ khí và tranh giành ngôi bá chủ, nhưng sự
tiến bộ của khoa học trong bước đầu chinh phục không gian của nhân loại đă mang
đến nỗi vui mừng. Trong khi đó th́ tháng 9 Cộng quân đă tấn công nhiều nơi ở
tỉnh Kontum, và vào tháng 11, Tổng Thống Kennedy đă tăng gia viện trợ quân sự
cho miền Nam nhưng chưa có lính tác chiến Mỹ tham gia vào cuộc chiến.
Tháng 2/62 th́ chính sách Ấp Chiến Lược ra đời. Chung quanh ṿng đai Ấp Chiến
Lược có đào hào cắm chông. Không như các Khu Trù Mật trước đó, sau khi nền Đệ
Nhất Cộng Ḥa chấm dứt th́ các Ấp Chiến Lược hoàn toàn tan ră.
Tháng 4/63 là lúc khởi đầu chương tŕnh Chiêu Hồi. Tháng 5/63 đồng bào Phật tử
xuống đường ở Huế v́ các cơ quan vơ trang của chính phủ ngăn chặn họ mừng ngày
Phật Đản. Vào ngày 11/6, Ḥa Thượng Thích Quảng Đức tự thiêu ở Sàig̣n. Bức h́nh
ông ngồi xếp bằng trong đám lửa xăng đang cuồn cuộn cháy đă được đăng trên trang
đầu của báo chí khắp nơi làm chấn động dư luận thế giới.
Trong chín năm của thời Đệ Nhất Cộng Ḥa đă có tới ba lần đảo chánh. Ngày
11/11/60, một cuộc đảo chánh của quân đội đă không thành công. Ngày 27/2/62
(26/2???) Trung Úy Phạm Phú Quốc và Chuẩn Úy Nguyễn Văn Cử đă dội bom dinh Độc
Lập. Ngày 1/11/63 dinh Gia Long đă bị oanh tạc bởi phi cơ của Không Lực Việt Nam
Cộng Ḥa. Tổng Thống Ngô Đ́nh Diệm và Cố Vấn Ngô Đ́nh Nhu đă chết v́ bị ám hại
sau khi vụ đảo chánh thứ ba này đă thành công, và nền Đệ Nhất Cộng Ḥa đă chấm
dứt sau chín năm. Trong cùng tháng đó, Tổng Thống John F. Kennedy đă bị ám sát ở
Dallas, Texas.
Sau cuộc đảo chánh 63 không lâu th́ Nguyễn Hữu Thọ của Mặt Trận Giải Phóng đă
tuyên bố với báo chí Úc rằng đó là một ân huệ trời cho với họ, v́ những người
cầm đầu lực lượng an ninh của miền Nam đă bị thay thế hay xuống chức. Vào giữa
năm 64, trong khi các tướng lănh Việt Nam Cộng Ḥa đang tranh chấp, t́nh thế an
ninh càng ngày càng suy kém, để cho bọn cộng sản nằm vùng tự do hoạt động hơn ở
các nội thành, nhất là Sàig̣n. Ở các ngoại thành th́ quân của Mặt Trận Giải
Phóng di chuyển dễ dàng và đă tấn công vào các địa điểm trọng yếu của phía bên
ta.
Cùng trong năm 64, tướng William Westmoreland đă sang Việt Nam. Brigitte Bardot
của Pháp đă nhường bước cho Marilyn Monroe của Mỹ. Phim cao bồi đánh nhau với
mọi da đỏ được chiếu cho bà con coi khỏi trả tiền ở các trường tiểu học cùng với
các phim chỉ cách diệt muỗi anophen trừ sốt rét. Các thanh niên mặc quần ống túm
áo chim c̣ và chải đầu bằng brillantine bóng bị các bà già chửi là “đồ cao bồi
du đăng”. Với các cụ th́ h́nh ảnh những anh chăn ḅ lấc cấc trên màn bạc coi
không mấy dễ ưa.
Trong khi t́nh h́nh miền Nam rối ren với tướng Nguyễn Khánh lật đổ tướng Dương
Văn Minh vào đầu năm 64 th́ vào đầu tháng 8/64 người Mỹ đă tuyên bố rằng hai
chiếc khu trục hạm của họ đă bị tàu Bắc Việt tấn công . Để trả đũa, Đệ Thất Hạm
Đội đă tấn công các căn cứ quân sự Bắc Việt. Cuối năm 64 và đầu năm 65 Cộng quân
đă khủng bố các cơ quan quân sự Mỹ ở Sàig̣n, Pleiku, và Qui Nhơn.
Vào thời điểm này th́ những chàng trai 72A đang lớn. Họ bắt đầu biết say mê
giọng ca Thanh Tuyền trong Nỗi Buồn Hoa Phượng:
Mỗi năm đến hè ḷng man mác buồn
Chín mươi ngày qua chứa chan t́nh thương
hoặc Thanh Thúy trong Tàu Đêm Năm Cũ:
Trời đêm dần tàn,
tôi đến sân ga đưa tiễn người trai đi về ngàn
cũng như Phương Dung trong Nỗi Buồn Gác Trọ:
Gác trọ về khuya cơn gió lùa
Trăng gầy ngiêng bóng cài song thưa
Từ tháng giêng năm 65 lính Nam Hàn đă sang miền Nam. Từ tháng 3 là Mỹ dội bom
Bắc Việt và đưa lính tác chiến sang. Sau đó là lính Phi, Thái, Tân Tây Lan, Úc
Đại Lợi. Trong tháng 11 là những cuộc biểu t́nh phản chiến đă lan rộng khắp nước
Mỹ. Con số lính Mỹ tăng dần cho đến cuối năm 68 th́ đă lên tới con số cao nhất
là 536.100 người.
Sau khi tướng Nguyễn Khánh đi lưu vong vào tháng 1/65, vào tháng 6 th́ Hội Đồng
Lănh Đạo Quốc Gia do Trung Tướng Nguyễn Văn Thiệu cầm đầu đă bổ nhiệm Thiếu
Tướng Tư Lệnh Không Quân Nguyễn Cao Kỳ làm thủ tướng. Sau đó th́ Nguyễn Văn
Thiệu đă được bầu làm Tổng Thống thứ nh́ của Việt Nam Cộng Ḥa trong cùng liên
danh với Nguyễn Cao Kỳ, nhậm chức vào năm 67. Vào năm 71, Nguyễn Văn Thiệu đă
tiếp tục nhiệm kỳ hai với Phó Tổng Thống Trần Văn Hương sau một cuộc bầu cử
không có liên danh đối lập .
Vào tết Mậu Thân, ngày 1/2/68, một nhiếp ảnh gia của Thông Tấn Xă Hoa Kỳ tên là
Eddie Adams đă chụp được tấm ảnh Chuẩn Tướng Cảnh Sát Nguyễn Ngọc Loan xử tử một
tù binh Việt cộng đang bị trói tên là Bảy Lúp. Khi tấm ảnh này chạy trên những
trang báo với tít lớn ở hậu phương nước Mỹ, người dân Mỹ đă nêu lên một câu hỏi
cho chính phủ Hoa Kỳ rằng “Đây có phải là cái dân chủ tự do mà chúng ta đang bảo
vệ hay không? ” Ít có ai có th́ giờ t́m biết sự thật bên dưới rằng ông Loan đă
bắn tên tù binh đó v́ hắn là một đại úy Việt Cộng vừa mới giết cả một gia đ́nh
của một cảnh sát viên. Khi hiểu ra sự thật đó, chính Eddie Adams đă khóc trong
ngày ông Loan mất v́ những thiệt hại mà tấm ảnh đă mang đến cho ông ta vào lúc
sinh thời.
Đầu năm 68 nhằm tết Mậu Thân cộng quân đă tấn công khắp nơi trên lănh thổ Nam
Việt từ ngày 30/1/68 cho tới hết tháng 2/68. Sau biến cố Mậu Thân th́ các thanh
niên phải tham gia Nhân Dân Tự Vệ để tối tối đi gác cũng như trước kia thanh
niên phải vào Dân Vệ dưới thời Đệ Nhất Cộng Ḥa. Những chàng trai của 72A đă từ
giă tuổi thơ ngây để đi lấy Lược Giải Cá Nhân. Họ thao thức khi nghe những bài
hát nói lên tâm trạng của người trai thời loạn những bài hát báo hiệu cho những
ǵ đang chờ họ. Một thí dụ là bài Biển Mặn của Trần Thiện Thanh sáng tác và Nhật
Trường tŕnh bày:
Tôi thức từng đêm,
thơ ấu mà nghe muối pha trong ḷng
Mẹ là mẹ trùng dương,
gào than từ băi trước ghềnh sau
Tuổi đời qua mau,
nước biển mặn nuôi lớn khôn tôi
nên năm hăm mốt tuổi
tôi đi vào quân đội
mà ḷng ḿnh chưa hề yêu ai
hoặc Những Ngày Xưa Thân Ái do Duy Khánh hát:
Những ngày xưa thân ái
Anh gửi lại cho ai?
Trăng mùa thu lên cao
Bóng dừa xanh lao xao
Anh cùng tôi trốn ngủ
Ra ngồi xem lá đổ
Vui hơn th́ có Hùng Cường và Mai Lệ Huyền trong các bài ngợi ca đời lính:
Anh là lính đa t́nh
T́nh non sông rất nặng
T́nh hải hồ ôm mộng
T́nh vũ trụ ngát xanh
Văn nghệ ở miền Nam lúc này phát triển mạnh. Các bài ca tân cổ giao duyên trở
thành quen thuộc. Mỗi sáng thứ bảy có đại nhạc hội tuyển lựa ca sĩ ở rạp Quốc
Thanh qua đủ ba kỳ phúc khảo bán kết chung kết. Mỗi tuần một lần có chương tŕnh
ngâm thơ Tao Đàn do thi sĩ Đinh Hùng sáng lập với giọng ngâm bất hủ của Hồ Điệp
. Trong chương tŕnh Tiếng Tơ Đồng có các giọng ca Mai Hương, Thái Thanh người
ta đă nghe lại được bài hát tân nhạc đầu tiên của Việt Nam do Thẩm Oánh sáng
tác:
Đôi oanh vàng
Trong mây bạc
Say sưa tạt sang đồi
T́m tổ ấm sánh đôi
Trong địa hạt thơ, những thi sĩ mới đă tách rời những thể thơ Đường luật. Phạm
Công Thiện trong thể thơ tự do trong toàn tập Ngày Sanh Của Rắn không có chữ nào
viết hoa:
bây giờ anh xa hương tới mấy đại dương xanh
mấy phương trời cỏ mọc
mấy phương trời hương khóc
Trần Dạ Từ da diết hơn với:
Thuở làm thơ yêu em
Trời mưa không ướt áo
Hoa cúc vàng chân thềm
Gió mây giăng bờ dậu
Bùi Giáng với khả năng dùng chữ trác tuyệt đă cho ra đời những câu thơ rất lạ
như:
Em về giũ áo mù sa
Trút quần phong nhụy cho tà huy bay
hoặc là:
Quần sẽ đỏ từ khi trăng là nguyệt
Kinh là kỳ từ phố quận tân toan
Bạo dạn hơn nữa là Nguyễn Đức Sơn với:
Năm mười bốn có lần anh ngó thấy
Em ở truồng ngoe nguẩy cuối vườn trăng
Khắp bầu trời ướp mượt cả lông măng
Em chưa đái mà hồn anh đă ướt
Nhiều bài thơ hay đă được Phạm Duy phổ nhạc, tỷ dụ như những câu sau của Cung
Trầm Tưởng
Lên xe tiễn em đi
Chưa bao giờ buồn thế
Trời mùa Đông Paris
Suốt đời làm chia ly
Đây là lúc mà truyện Trung Hoa hiện đại đang trở thành phổ thông. Những bộ Tam
Quốc Chí Diễn Nghĩa, Tây Du Kư, Thủy Hử bây giờ được thay thế bằng Mùa Thu Lá
Bay của Quỳnh Dao hoặc Anh Hùng Xạ Điêu của Kim Dung. Tiểu thuyết Nhật như Ngàn
Cánh Hạc của Kuwabata hoặc Kim Các Tự của Mishima cũng đă được chào đón nồng
nhiệt trong giới sinh viên. Herman Hesse với Câu Chuyện Gịng Sông hoặc Erich
Maria Remarque trong Mặt Trận Miền Tây Vẫn Yên Tĩnh. Tập san Văn đă góp phần cho
ra đời nhiều bản dịch như Mặt Trời Mù của nhà văn Ư Đại Lợi Malaparte mà trong
đó khi một viên đại úy pháo binh đứng nh́n ra cửa sổ căn buồng khách sạn đă nh́n
thấy “ngọn Bạch Sơn ánh thép chém loang loáng”, và khi cô bồi pḥng lách người
đi ra th́ ông đă thấy “khuỷu tay chàng vú chạm mềm vào.” Chân Dung Nàng Thơ dịch
từ tiếng Pháp, cho đến những tác phẩm có mầu sắc chính trị lịch sử như Niki
Truyện Con Chó dịch từ tiếng Hung Gia Lợi, hoặc Bác Sĩ Zhivago của Nga.
Vào cuối thập niên 60, ảnh hưởng của Pháp đă phai mờ lắm rồi. Sylvie Vartan với
mái tóc ngắn trong Ce Soir Je Serais La Plus Belle Pour Aller Danser trên màn
ảnh truyền h́nh đen trắng trông vẫn bắt mắt, nhưng không bằng Thanh Lan với đôi
mắt to nửa ngây thơ nửa dạn dĩ. Không có thẻ hội viên để vào Cercle Sportif bơi
th́ ta đi hồ Nguyễn Bỉnh Khiêm để sau đó c̣n ăn bánh ḿ kẹp thịt nướng. Không
được vào Trung Tâm Văn Hóa Pháp xem phim Thằng Gù Nhà Thờ Đức Bà th́ ta ra rạp
coi phim có phụ đề Việt Ngữ của các tài tử Mỹ Anthony Quinn, Yul Brynner, hoặc
Charles Bronson đóng. Không xem BB th́ ta coi tạm CC, MM , hoặc Sophia Loren
cũng đỡ ghiền.
Với cái vô tuyến truyền h́nh là những vở thoại kịch do Túy Hồng, La Thoại Tân,
Thẩm Thúy Hằng, và Kim Cương đóng. Riết rồi hết đề tài để giữ chương tŕnh hàng
tuần, người ta bắt đầu cho ra những vở kịch dài, như là vở kịch ma Người Về Lúc
Không Giờ.
Khi anh em bắt đầu vô trung học là bắt đầu được mấy thằng bạn lớn hơn chuyền tay
cho đọc tập Bẩy Đêm Khoái Lạc quay ronéo mực tím. Truyện viết dù không táo bạo
nhưng có những chữ rất tượng h́nh như kiểu “vác cày qua núi”, “bà già ôm thúng”,
hoặc là “bà kia xay bột” gợi cho những bộ óc c̣n non nớt những khung cảnh rất
huyền ảo say sưa. Những tấm h́nh đen trắng chụp đi chụp lại nhiều lần mờ mịt mỗi
tấm một người đàn bà trẻ trong tư thế sẵn sàng và rất gần gũi thiên nhiên làm
điêu đứng những tâm hồn non trẻ.
Về phần thể thao th́ có trực tiếp truyền thanh các trận túc cầu vào chiều thứ
bẩy. Những cái tên cầu thủ như Rạng, Tam Lang trở thành quen thuộc. Viện Nhu Đạo
Quang Trung với Thượng Tọa Thích Tâm Giác ngày càng đông vơ sinh, trong khi các
trường dạy Thái Cực Đạo được mở ra khắp nơi. Trường Đua Phú Thọ hàng tuần vẫn
đông nghẹt khán giả, và những vụ cáp độ vẫn xẩy ra sôi nổi.
Trong thời gian đó, mỗi năm vào dịp Giáng Sinh đi qua những vùng đông người Bắc
di cư, những biểu ngữ:
Sáng danh Chúa Cả trên trời
Bằng an dưới thế cho người thiện tâm
đă được thay bằng những chữ nhiều vần bằng hơn:
Vinh danh Thiên Chúa trên trời
B́nh an dưới thế cho người thiện tâm
Gần chợ Bến Thành, nơi trưng bày đầy những tấm biển quảng cáo kem đánh răng Anh
Chà Hynos và Leyna Kem Trắng Chỉ Hồng, mỗi tháng sáu người ta lại thấy chăng
biểu ngữ:
Hai mươi tháng bẩy năm tư,
Giặc Hồ chia rẽ cơ đồ Việt Nam.
Lên trung học th́ học sinh không c̣n dùng viết chấm mực mà dùng viết máy bơm mực
hiệu Pilot hoặc Parker.
Có lẽ nhờ sự cố vấn của người Mỹ về các đặc tính của nền dân chủ mà người ta
thấy có nhiều thay đổi. Câu “Kinh Thượng Một Nhà” trở nên quen thuộc. Các ứng cử
viên thượng và hạ nghị viện lên vô tuyến truyền h́nh tranh cử rầm rộ, nhiều
người nói tiếng Việt không rành. Nhờ tự do ngôn luận phỏng theo gương của Mỹ mà
báo cứ ra như nấm. Thích chửi th́ đọc Con Ong. Muốn đọc những bài trung thực hơn
hoặc muốn xem rao vặt th́ có Chính Luận. Vài tờ báo bị đục trắng loang lổ.
Chương tŕnh Hữu Sản Hóa Đồng Bào Vô Sản cũng như Người Cày Có Ruộng đă thêm vào
đường phố những chiếc xa Lam 3 bánh có hai băng ghế sau mà trên nguyên tắc mỗi
bên ngồi được bốn người, mà trên thực tế th́ chở năm, kèm theo hai người ngồi ké
hai bên tài xế làm cho xích lô máy và xích lô đạp bị ế. Xe ô tô buưt của Công
Quản Chuyên Chở Công Cộng Đô Thành th́ ít người đi hơn v́ chờ lâu và lên xuống
bất tiện. Những chiếc xe thổ mộ quang gánh chất đầy mui được kéo bởi những con
ngựa gầy g̣ cũng dần dà ít thấy. Trong năm 67 loạt đầu của những chiếc xe Honda
dame đỏ và Vespa đă được bán cho công chức với giá rẻ. Những chiếc Goebel,
Mobylette, Puch ba đèn, và Velosolex bắt đầu bị sa thải. Mỗi lần đi xem chớp
bóng là phải xem phim quảng cáo xe Suzuki “an toàn trên xa lộ, thanh lịch trong
thành phố, tiện lợi khi vào ngơ hẹp” hoặc “hôm nay tôi ra đường nhiều người nḥm
ngó tôi bởi v́ tôi đeo chiếc đồng hồ Seiko mắt diều hâu”.
Về phía bên kia bán cầu, từ khi Tổng Thống Kennedy mất th́ lời hứa thực thi công
bằng xă hội để dựng xây một cuộc sống tốt đẹp hơn cho mọi công dân trên toàn cầu
đă đi vào quên lăng. Sau vụ thảm sát Mỹ Lai xẩy ra vào giữa tháng 3/68, cuộc họp
đầu tiên giữa Harriman và Xuân Thủy đă diễn ra ở Ḥa Đàm Ba Lê vào ngày 10/5.
Ḥa đàm kéo dài cho đến ngày 15/12/69 th́ Nixon tuyên bố sẽ rút là sẽ rút bớt
một phần ba quân số tại Việt Nam cho đến ngày 15/3/70.
Không lâu sau khi Nixon tự hào rằng phi hành gia Neil Armstrong đă lên tới mặt
trăng trong năm đầu tiên ông nhậm chức th́ vào tháng 5/70, Vệ Binh Quốc Gia Hoa
Kỳ đă nổ súng vào những sinh viên của đại học Ken State đang biểu t́nh chống
chiến tranh Việt Nam làm cho bốn sinh viên bị thiệt mạng. Biến cố này đă làm cho
những người Hoa Kỳ ít quan tâm tới chính trị nay cũng lên tiếng phản đối chính
phủ. Cùng với sự leo thang của những cuộc biểu t́nh phản chiến kéo dài sang năm
71 th́ Nixon đă thông thương với Trung Cộng. Năm 72, khi Kissinger và Nixon ḥa
đàm với Nga và viếng thăm Mao Trạch Đông ở Hoa Lục th́ ngày 1/5/72 Quảng Trị mất
cho đến ngày 16/9 mới chiếm lại được.
Ngày 27/1/73 Hiệp Định Ba Lê đă được kư kết và chiến tranh Việt Nam đă coi như
là chấm dứt. Khi nghe tin này loan báo qua radio, anh em 72A reo ḥ vui mừng
trong khắp các barracks trong khi minigun vẫn bắn như ḅ kêu trong khu Đồng Ḅ.
Sau đó, quân đội Mỹ đă tiếp tục rút khỏi Việt Nam theo hiệp định, và đến ngày
22/3/73, người lính Mỹ cuối cùng mới rời khỏi Việt Nam.
Dù ḥa ước đă được kư kết nhưng quân Cộng Sản vẫn tiếp tục cuộc chiến xâm lược.
Ngày 27/1/74, tức là đúng một năm sau khi ḥa ước Ba Lê được kư kết, miền Nam
lên tiếng công bố rằng 13.778 quân nhân và 2.159 thường dân đă chết dưới tay
Cộng Quân trong một năm qua.
Ngày 21/4/75, Tổng Thống Nguyễn Văn Thiệu từ chức. Phó Tổng Thống Trần Văn Hương
lên thay. Ngày 28/4/75 ông Hương nhường chức lại cho Đại Tướng Dương Văn Minh.
Ngày 30/4 lính Bắc Việt vào Sàig̣n, và ông Minh tuyên bố đầu hàng.